ز) حق و دین؛ حق در قرآن به صورت مضاف و مضاف الیه نیز به کار رفته است مانند: «هُوَالَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى و َدِینِ الْحَقِّ؛ او کسی است که پیامبرش را با هدایت و آیین حق فرستاد »(توبه/۳۳)لازم به ذکر است که محتوای دین از دو بخش ارزشها و باورها تشکیل شده و دین حق، یعنی دینی که هم باورهایش حق است وهم ارزشهای آن حق می‌باشد.
۱-۱-۳-۲- حق در روایات
واژه «حق» در بسیاری از احادیث بر معنای حقوق دلالت دارد، بر اساس روایات منشاء تمامی حقوق، حق خداوند بر بندگان است مانند: عبادات و تقوای الهی و شریک نگرفتن برای خداوند.
البته این معنا در ابعاد گوناگون هم مثل حق اعضا و جوارح و حقوق متقابل انسانها در روابط اجتماعی مطرح می شود. بر اساس روایات، اعضای بدن و فرایض دینی مانند نماز، حج، صدقه و …بر انسان حق دارند( صدوق، ۱۴۰۹، ج۳ :۵۵۷)، چنان که امام سجاد(ع) درباره حق خداوند بر انسان و پاداش خداوند بر این ادای حق فرموده: و امّا حق خداوند بزرگ و متعالی بر تو این هست که او را عبادت کرده و چیزی را شریک وی قرار ندهی، پس هرگاه این حق را ادا کردی، خداوند بر خود واجب کرده که امر دنیا و آخرت تو را تامین کند[۱]۱(امام سجاد(ع)، ۱۳۷۲: ۶-۷) و یا امام سجاد(ع) درباره حق زبان میفرماید: حق زبان، حفظ زبان از سخنان زشت و عادت آن به نیکی و ترک کلمات بیفایده و سخن نیک گفتن با مردم است و همچنین در مورد حق چشم میفرماید: حق آن این هست که آن را از آنچه دیدنش حرام است بپوشانی، وبا دیده عبرت به حوادث بنگری(پیشین: ۷-۱۰).
در مجموع، از آنچه نقل شد این نکته استنباط می شود که واژه حق در قرآن، گاهی به عنوان وصفی برای افعال مکلّف و گاهی نیز به معنای حقوقی به کار میرود و واژه حق نیز در احادیث زیادی بر معنای حقوقی دلالت دارند که در ابعاد مختلفی مانند: حق خداوند بر بندگان، حق والدین نسبت به فرزندان، حق اعضا و جوارح نسبت به انسانها و… به کار رفتهاند.
۱-۲- ارکان و اقسام حق
در این مبحث، ارکان و اقسام مختلف «حق» مورد بررسی قرار می‌گیرد.
۱-۲-۱- ارکان حق
در هر حقی سه رکن یا سه عنصر اساسی وجود دارد:
الف)کسی که حق به نفع اوست، که در اصطلاح به آن (من له الحق) گویند ب)کسی که حق بر ضرر اوست، که در اصطلاح به آن (من علیه الحق) گویند(جعفری لنگرودی، ۱۳۶۹ :۹۰) ج) موضوع یا متعلق حق.
البتّه برخی از حقوق دانان ارکان حق را چهار مورد میدانند که شامل: ۱) دارنده حق؛ یعنی کسی که نسبت به شیء خارجی حق مالکیت دارد ۲) موضوع یا مورد حق؛ آن مالی که دارنده حق نسبت به آن حق مالکیت دارد ۳) رابطه بین دارنده حق و موضوع آن؛ رابطۀ حقوقى عبارت از وضعیت تصورى است بین دارندۀ حق و موضوع آن که باعتبار دارندۀ مالکیت، و باعتبار موضوع ملکیت نامیده می شود.
۴) جزا؛ منظور از جزاء،حمایتی است که قوه مجریه از صاحب حق می نماید(امامی، ۱۳۷۴، ج۴ :۸). در هر حال، کسی که حق به نفع اوست، گاهی شخص حقیقی است مانند هادی، مهدی و … که در این صورت ممکن است یک نفر باشد، مانند حق پدر بر پسر، و یا چند نفر باشند مانند صاحبان یک ماشین و یا یک خانه، و گاهی هم کسی که حق به نفع اوست، یک شخص حقوقی می‌باشد مانند دانشگاهها، مؤسسات، وسازمانها، ولی این حق برای اعضای آن مجموعهها نیست بلکه یک مفهوم اعتباری هست که به لحاظ مقام و منصبشان می‌باشد. و همچنین کسی که حق بر ضرر وی هست نیز می تواند تمام حالات فوق را داشته باشد، یعنی گاهی یک شخص حقیقی که می تواند یک نفر یا چند نفر باشند و گاهی هم یک شخص حقوقی باشد.
۱-۲-۲- اقسام حق از منظر فقها و حقوق دانان
حقوق شخصی یا خصوصی به معنای اختیاراتی است که هر شخص در برابر دیگران دارد(کاتوزیان، ۱۳۴۹ :۲۰۲)، دارای اقسام گوناگونی است. حق با اعتبار متعلق خود به اینکه مال باشد و یا نه، به دو دسته تقسیم می شود که مهمترین تقسیم در این باره محسوب می شود، که شامل:
۱-۲-۲-۱- مالی و غیر مالی
حق مالی؛ امتیاز و نفعی است که حقوق هر کشور به منظور تامین نیازهای مادی اشخاص به آن ها میدهد( پیشین) در واقع حق مالی قابل ارزش گذاری به پول می‌باشد، مانند حق مالکیت نسبت به خانه که برای مالک آن ارزش مالی دارد و از ویژگیهای حق مالی آن هست که قابل اسقاط و همچنین قابل نقل و انتقال می‌باشد، برای مثال صاحب خانه می تواند آن خانه را به وسیله بیع یا هبه به دیگری واگذار نماید.
حق غیر مالی؛ امتیازی است که هدف از آن رفع نیازهای عاطفی و اخلاقی اشخاص است(دانش پژوه و خسروشاهی، ۱۳۸۳ :۲۳) و همچنین موضوع این حق روابط غیر مالی افراد هست که به طور مستقیم قابل تقویم به پول نیست و ارزش داد و ستدی ندارد(کاتوزیان، ۱۳۴۹ :۲۰۳) مانند حق حضانت پدر و مادر بر کودکان که از نوع حقوق غیر مالی محسوب می شود. البته ناگفته نماند که بعضی از حقوق غیر مالی قابل اسقاط و برخی دیگر غیر قابل اسقاط میباشند، مثلاً «فرزندی» که پدر و مادر نمی توانند آن را از خود سلب کنند. ولی زوجیت یک حق غیر مالی قابل اسقاط می‌باشد که می تواند با طلاق و یا فسخ نکاح منحل شود.
۱-۲-۲-۲- عینی و دینی
به اعتبار تعلق حق به مال که بر ذمه اشخاص دیگر است، حق را به دو دسته حق عینی و حق دینی تقسیم کرده‌اند:
حق عینی؛ حقی است که یک فرد نسبت به عین خارجی دارد که کامل ترین آن «حقّ مالکیت» است، اعم از حق مالکیت نسبت به عین یا منفعت( امامی، ۱۳۷۴، ج۱ :۱۲۵-۱۲۶) و همچنین در تعریف آن گفته شده «سلطه ای است که شخص نسبت به چیزی دارد و می تواند آن را به طور مستقیم و بیواسطه اجرا کند» (کاتوزیان، ۱۳۴۹ :۲۰۳)، مثلاً حق صاحب خانه بر خانهی خودش یک حقّ عینی محسوب می شود.
حق عینی خود به دو دسته تقسیم می شود:
الف) حق عینی اصلی؛ که به شخص حق اختیار انتفاع از چیزی را به طور کامل یا ناقص میدهد، که کامل ترین آن ها «مالکیت» است.
ب) حق عینی تبعی؛ که به موجب این حق، عین معینی، وثیقه طلب قرار می‌گیرد که در صورت عدم پرداخت دین توسط مدیون، این حق طلبکار بر این وثیقه تابع طلب او محسوب می شود و وی می تواند آن را استیفا کند(پیشین).
حق دینی؛ حقی است که بر ذمه افراد مستقر می شود که ممکن است تعهد به انجام یا عدم انجام امری یا انتقال مالی باشد. و چنین فردی به طور غیر مستقیم می تواند این حق را اعمال کند که یا به وسیله مدیون یا دادگاه می تواند اجرای حق بکند. و یا در تعریف آن گفته شده: حقی است که شخص نسبت به دیگری دارد و می‌تواند ادای آن را از مدیون بخواهد و مدیون مکلف است که آن را ادا کند( امامی، ۱۳۷۴،ج۴ :۵).
و اما ارکان اصلی حق عینی و دینی:
|
[جمعه 1401-09-25] [ 01:56:00 ق.ظ ]
|
