۳-۲-۳- حمایت از سرمایه گذاری نفت و گاز در حقوق ایران

بسیاری از صاحب‌نظران بر این عقیده اند که دخالت گسترده دولت در فعالیت‌های اقتصادی؛ یکی از منابع اصلی مشکلات مربوط به اقتصاد کلان می‌باشند. کارنامه ناخوشایند و عملکرد نا مطلوب دولت و مشکلات حاصله از فعالیت آن در اقتصاد بسیاری از کشورها سبب شکل گیری این اعتقاد شده است که دولت نتوانسته وظایفی که در فلسفه پیدایش آن ها ترسیم شده بود را بخوبی ایفا نمایند.

از اینرو تلاش گسترده ای از اوایل دهه ۱۹۷۰ جهت دستیابی به راه حلهای مختلف به منظور حل معضلات مبتلابه و پی آمدهای آن بعمل آمده است. از جمله اقدامات فوق، ورود بخش خصوصی به عرصه اقتصادی کشور، بمعنای حاکم کردن شرایط رقابت بر واحدهای دولتی جهت بهبود عملکرد اقتصادی این واحدهاست. یکی از مهمترین این موارد در کشور ما، ورود بخش خصوصی به صنایع مادر و علی الخصوص صنعت نفت و گاز و بویژه در بخش‌های بالادستی آن است. به طور کلی می توان توافقات را در قالب‌های سرمایه گذاری و قراردادی بررسی و جهت روش های مختلف سرمایه گذاری، با توجه به وضعیت هر منطقه و شرایط خاص زمان و موقعیت سیاسی از قراردادهای نفتی استفاده نمود که شرح پیشینه تاریخی و انواع قراردادهای نفتی را در جهت گسترش خدمات نفتی و افزایش حجم تولید منجر به توسعه اقتصادی اشاره خواهد شد.

۳-۳-پیشینه جهانی شدن اقتصاد نفت

۳-۳-۱- جهانی شدن اقتصاد نفت

پیشینه جهان گرایی اقتصاد سرمایه داری، به بیش از یک قرن پیش بر می‌گردد؛ هنگامی که کشورهای مسلط بر بخشی از اقتصاد اروپای آن زمان، رویکرد تجارت بین الملل را پیش گرفتند و با بهره گرفتن از سرمایه و تشکیلات سازمانی خود در بیرون از مرز کشورها، با سرمایه گذاری های اندک، بهره برداری از منابع و عوامل تولید ارزان قیمت کشورهای عقب مانده از قافله صنعتی شدن را آغاز کردند که ‌به این ترتیب نخستین گام ها به سوی جهانی شدن اقتصاد برداشته شد.

پس از ظهور نفت در نیمه دوم قرن ۱۹ به عنوان کالای مورد نیاز کشورهای در حال صنعتی شدن، بر مجموعه مبادلات تجاری جهانی افزوده شد و صنعت نفت که نقطه آغاز آن، کشورآمریکا بود، گام های بلندی پس از یک دوره کوتاه حتی پیش از پایان قرن نوزدهم برای بین‌المللی کردن خود برداشت.ولی پس ‌از آغاز قرن بیستم و رخ دادن تحولات عظیم، آن چنان مشکلاتی فراروی بین‌المللی شدن تجارت در سطح جهانی ایجاد شد که بسیاری از شرکت های بزرگی که زمینه‌های اولیه بین‌المللی شدن خود را فراهم کرده بودند، مجبور به ترک بازارهای بین‌المللی شدند و یا در رقابت با برخی از شرکت های دیگر به طور کامل ورشکسته و از صحنه رقابت های بین‌المللی به خارج رانده شدند و به همین دلیل، روند سریع رشد تفکر سرمایه داری با مشکلاتی روبه رو شد.^[۲۹]

جهانی شدن به ویژه در بعد اقتصادی آن به سرعت در حال تکامل است و این فرایند موجب می شود تا بازاری که بدون محدودیت است، به یک نیروی مقاومت ناپذیر و خرد کننده جهانی تبدیل شود که مرزها را در می نوردد، قدرت دولت های ملی برای تنظیم اقتصاد ‌و گرفتن مالیات را ضعیف می‌کند، شکاف طبقاتی میان کشورها و درون کشورها را افزایش می‌دهد، به محیط زیست صدمه می زند و اجازه نمی دهد که ملت ها سرنوشت اقتصادی خود را تعیین کنند و به یک اقتصاد جهانی منجر می شود.

ساختار بین‌المللی صنعت نفت نسبت به اواخر دهه ۱۹۷۰ و قبل از آن تغییرات زیادی را ازسر گذرانده است که مهم ترین آن، روند ادغام ها و تملک های گسترده است. ادغام ها و خریدهای سهام و در نتیجه کاهش هزینه، فرصت افزایش سود را به شرکت ها داد. این شرکت ها از توسعه فناوری اطلاعات و کارایی هزینه بهره مند شدند و این مسئله، فرصت فعالیت شرکت های بزرگ و تشریک اطلاعات مفید مدیریتی با هزینه ای کم را ‌ایجاد کرد.

در نتیجه صنعت نفت جزء جدایی ناپذیر و پویایی از اقتصاد جهانی جدید محسوب می شود. می توان صنعت نفت را به عنوان صنعتی که از یک قرن گذشته جهانی شده معرفی کرد. با این حال کشورهای در حال توسعه، ملزم به ادغام در فرایند جهانی شدن اقتصاد و پذیرش الزام های آن هستند. ادغام مؤثر در فرایند جهانی شدن اقتصاد و توسعه اقتصادی دو روی یک سکه است. در این زمینه بهترین راه پیوند تدریجی، برنامه ریزی شده و سازنده است که به طور عینی در جذب بیشتر سرمایه گذاری های مستقیم خارجی و ارتقای منزلت در تجارت جهانی تبلور می‌یابد.^[۳۰]

۳-۴-قراردادهای نفتی و سرمایه گذاری در نفت ایران

۳-۴-۱-پیشینه تاریخی قراردادهای خصوصی و امتیازات نفتی و سرمایه گذاری در نفت ایران

سابقه نفت در ایران به قرن‌ها قبل از میلاد مسیح بر می‌گردد که مردم از فرآوردهای نفتی همچون قیر برای مسدود کردن درزهای ساختمان‌ها و قیراندودکردن کشتی ها استفاده می‌کردند خود نفت را نیز مردم بعضاً برای روشنایی بخصوص برای جاودانه کردن آتش آتشگاههای مقدس به کار می بردند. نفت به عنوان معدن سیاسی که در اعماق زمین و دریاها قرار دارد و استخراج آن مستلزم سرمایه گذاری عظیم و به کارگیری دانش فنی خاص است. که می‌تواند ثروت فراوانی ایجاد کند که تا اوایل قرن بیستم برای ایرانیان ناشناخته بوده است امتیاز نامه های که در این دوره امضاء شده اند، همگی نشان از بی اطلاعی کامل از چیزی به نامه نفت به معنای امروزی است.

‌بنابرین‏ در چهارچوب این اصول، امتیاز نامه های برای اکتشاف و استخراج نفت امضاء شد که حقوق نفت در ایران را پایه ریزی کرد. در تاریخ معاصر ایران، مسائل نفت تنها در چهارچوب امتیاز نامه ها و قراردادها تنظیم می شدند و قوانین و مقررات مستقلی وجود نداشت که تنظیم کننده امتیاز نامه ها و قراردادها به نفع ایران باشند. با ملی شدن صنعت نفت و تصویب قانون نفت، حقوق نفت وارد دوره جدیدی شد و با پیروزی انقلاب اسلامی و نگاه جدید به ملی شدن صنعت نفت، حقوق نفت به طور جدی دستخوش تغییر شد.

۳-۵-سرمایه گذاری در بخش‌های مختلف صنایع نفت و گاز

۳-۵-۱- صنایع بالادستی در صنعت نفت

صنایع بالادستی در صنعت نفت عمدتاًً شامل بخش جستجو، اکتشاف، حفاری و تولید نفت خام و گاز طبیعی اشاره دارد. صنایع بالادستی گاهی به نام اکتشاف و تولید هم شناخته می‌شود.

صنعت نفت معمولاً به سه بخش تقسیم می‌شود: بالادستی، پایین‌دستی و میان‌دستی که صنایع میان‌دستی عمدتاًً در دسته پایین‌دستی طبقه‌بندی می‌شوند. صنایع بالادستی شامل جستجو برای یافتن میدان‌های بالقوهزیرزمینی یا زیردریایی، حفاری و اکتشاف چاه و نهایتاًً عملیات چاه‌ها است که نفت خام و گاز طبیعی خام را به تولید می رساند.

برای توسعه صنایع بالادستی به جهت نیاز به دانش و فناوری های جدید و تکنولوژی، بایستی سرمایه گذاری فراوانی در آن صورت پذیرد که منجر به تولید و اکتشاف نفت و گاز گردد.

۳-۵-۲- عملیات در صنایع بالادستی نفت و گاز: