دیدار با امام ،مفهوم حقیقی واژه تفث ۸۱

حلق و تقصیر ۸۱

اسرار حلق و تقصیر ۸۱

طواف آخر ۸۳

سرّطواف آخر ۸۳

۴-۵- جمع بندی و نتیجه گیری ۸۵

۴-۶- بخش چهارم : بررسی سؤال چهارم تحقیق ۸۷

آثار تربیتی مطلوب حج از منظر قرآن و روایات چیست؟ ۸۷

۴-۶-۱- آثار تربیتی حج از حیث ارتباط انسان با خدا ۸۹

الف)خداشناسی ۸۹

خداشناسی ‌در عرفات ۹۰

ب)پرورش خوف و رجا ۹۱

۴-۶-۲- آثار تربیتی حج از حیث ارتباط انسان با خود ۹۵

الف) پرورش نیروی تفکر ۹۵

ب)خود شناسی ۹۷

ج) خود سازی ۹۹

د‌) قطع تعلقات دنیوی ۱۰۰

۴-۶-۳- اثر تربیتی حج از حیث ارتباط با دیگران ۱۰۳

الف) وحدت امت اسلامی در حج ۱۰۵

ب) مساوات مردمی در حج ۱۰۵

ج) خوش خلقی در حج ۱۰۶

د) همکاری و تعاون در حج ۱۰۶

ه) حفظ زبان ۱۰۶

۴-۶-۴- اثر تربیتی حج از حیث ارتباط انسان با جهان هستی ۱۰۷

الف) شناخت طبیعت به عنوان مظهر حق ۱۰۷

ب)استفاده ی بهینه از داشته های تکوینی ۱۰۸

۴-۷- بخش پنجم : بررسی سؤال پنجم تحقیق ۱۱۰

از منظرقرآن و روایات ،علل عدم تحقق آثار تربیتی حج در شماری از حجاج چیست؟ ۱۱۰

الف) علل فکری ۱۱۰

۱٫عدم آشنایی با اسرار عبادت ها و دستورهای دینی ۱۱۰

۲٫غفلت از تاریخ گذشته ی مسلمانان ۱۱۱

۳٫عدم آگاهی از مناسک حج ۱۱۲

۴٫عدم تسلیم در مناسک حج ۱۱۳

۵٫توجه به غیر صاحب البیت ۱۱۳

ب)علل عملی ۱۱۴

۱٫عدم رعایت تقوا قبل و بعد از سفرحج ۱۱۴

۲٫تبدیل حج به سفر سیاحتی و تجارتی ۱۱۵

۳ .روی آوری به فرنگی مآبی ۱۱۵

۴٫سستی و کاهلی در طول سفر حج ۱۱۶

جمع بندی و نتیجه گیری ۱۱۶

فصل پنجم: خلاصه ی نتایج

۵-۱- مقدمه ۱۱۹

۵-۲- خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال اول تحقیق ۱۱۹

۵-۳- خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال دوم تحقیق ۱۱۹

۵-۴- خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال سوم تحقیق ۱۲۳

۵-۵- خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال چهارم تحقیق ۱۳۶

۵-۶- خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال پنجم تحقیق ۱۴۷

محدودیت ها و پیشنهادها ۱۵۱

۱) محدودیت ها ۱۵۱

۲)پیشنهادها ۱۵۱

الف)پیشنهادهای پژوهشی ۱۵۱

ب)پیشنهادهای کاربردی ۱۵۱

منابع و مآخذ ۱۵۲

فصل اول

کلیات تحقیق

۱-۱- مقدمه

اسلام، تنها دین جامعی است که ‌از طرف‌ پروردگارعالم نازل شده ودربردارنده همه کمالات انسانی است وبرهمه ادیان باطل چیره گشته ودرگستره زمین قابل اجرا ومورد استفاده است. ‌بنابرین‏ باید حاوی برنامه هایی باشد که درطول تاریخ مورد بهره برداری قرار گیرد و در راستای تعالی انسانیت ظهورکامل داشته باشد.(جوادی آملی،۱۳۸۳،صص۲۲-۱۷)

ازبزرگ ترین و مهم ترین اوصاف اسلام، کلیّت ‌و دواماست، بدین معنا که همه افراد انسان ازسیاه وسپید وسرخ ودیگرنژادها را در خود جای می‌دهد وهمچنین تمام خط زمان، ازگذشته وآینده تا ‌روز قیامت را دربر می‌گیرد. در نتیجه باید برنا مه های آن هم جهانی بوده ونمودار زنده ای ازکلیّت ‌و دوامباشد.(همان)

حج، ازشاخص ترین برنامه های جهانی اسلام است، ازاین رو می توان همگانی ‌و همیشگی بودن آن را سند گویای کلیّت ‌و دوامدین الهی دانست. وازهمین رو است که درمیان امم ‌و اقوام گذشته ودرطول قرون ازتطاول سال ها وروزها درامان مانده است.(همان)

ازطرفی بشر فطرتاً موجودی است که میل ذاتی به پرستش وگرایش به معبود حقیقی ویکتا دارد. در واقع پرستش نیاز روحی ‌و فطری انسان وحقیقتی است که ‌در همه موجودات جهان هستی نیز وجود دارد. ازاین رو خداوند منّان حج رادراسلام به عنوان یک فریضه بزرگ دینی مقرّر فرموده وانجام اعمال ومناسک آن را ‌بر مسلمانان ‌و انسان‌های واجد شرایط واجب نموده است، تا این پرستش فطری وگرایش معنوی وروحی به سوی خدا دروجود انسان پرورش وتعالی یابد، چرا که ‌اگر انسان درجهت صحیح تربیت ورشد یابد ودرمسیر الهی فطری ویکتاپرستی قرار گیرد، ‌از هرگونه بت گرایی وشرک پرهیز وازپرستش مشرکانه دوری می جوید.(رستگار جویباری،۱۳۷۷،ص۱۴)

درمیان موجودات هستی انسان تنها موجودی است که توانایی آن را داردکه به بالاترین حد کمال که همان تقرّب الی الله است دست یابد. ‌بنابرین‏ نیازمند برنامه هایی است که او رابه این هدف برساند وبالطبع به همان اندازه که هدف، بزرگ و والاست برنامه های تربیتی که برای رسیدن به آن وضع می شود نیز باید بزرگ و والا باشد. حج به عنوان یک فریضه ی بزرگ عبادی ،ارزشی ومعنوی وسیله وبرنامه ای است که انسان رامی تواند به بلندترین قله کمال برساند.

۱-۲- بیان مسأله

خداند، حکیم است واز این رو کار اودارای هدف است. البته خدای تعالی به سبب غنای ذاتی،‌از هدف منزه است، لیکن خودجهان دارای هدف وجودی است وبه آن نائل می شود. هدف والای مخلوق ‌و کمال نهایی او این است که بنده خداوند شود،« وما خَلَقتَ الجِن والِانس الّا لِیَعبُدونَ » البته روشن است که خداوند محتاج نیست تا مورد پرستش قرار گیرد.« إن تَکفُروا أنتُم ومَن فِی الأَرضِ جَمیعاً فإنّ الله لَغَنیُّ الحَمید ».عبادت به ظاهرو باطن خود غایت مخلوق است نه خالق غنی محض.

حج نیز همچون سایر عبادات غایت خلق است نه خالق ،زیرا او عین غنا وبی نیازی و کمال محض است. با این بیان، راز این سخن خداوند آشکارمی شود که فرمود: «ولِللّهِ عَلَی الناسِ حِجُّ البَیتِ مَنِ إستَطاعَ الیهِ سَبیلاً ومن کَفَرفَأنّ الله غَنیٌ عنِ العالَمین» زیرا حج عبادتی است که ازجانب خدا برمردم واجب شده است وآنان به گزاردن حج وعمره نیازمندند. پس اگرکفرورزیدند، باید بدانند که خداوند ازجهانیان بی نیاز است، چه رسد به آن هاوعبادتشان.(جوادی آملی،۱۳۸۶،صص۱۵۷-۱۵۶)

عبادت اگرچه غایت آفرینش است اما خودمقدمه یقین ویقین غایت آن است:« وأعبد ربّک حتی یأتیک الیقین». حج نیز نشانه وفراهم آورنده هدف والای عبادت یعنی یقین است. زیرا حج ،نورو بصیرت ‌و شهود است وازهمین رو در روایات آمده است که تارک حج کورمحشور می شود واو دردنیا کور است ودرآخرت کورتر وگمراه تر.(همان)

سالکان طریق عبودیت ‌و بندگی معتقدند که عبادات ازنظر خاصیت اثرگزاری در روح وتکمیل نفس مختلف اند. بعضی اثر تطهیروتخلیه دارند وبعضی موجب تزیین ‌و تخلیه جان می‌شوند. عبادت حج درمیان انواع عبادات امتیازش این است که جامع الامرین است، هم خاصیت تطهیردارد وهم مایه تزیین. هم دفع ظلمت می‌کند وهم نورانیت ذکر وانس با خدا می آورد. البته ما آن حج وآن عبادتی رامنشأ این همه آثارعظیم حیاتی معرفی می‌کنیم که دارای روح ومغزباشد وبا توجه به دقائق ولطایف الهام بخش معنویش انجام شود.(ضیاء آبادی،۱۳۷۹،ص۱۲)