اندیشمندان حقوق بین الملل تعاریف متعددی از نظام مسئولیت بین‌المللی ارائه نموده اند، ما درذیل به برخی از این تعاریف مختصر اشاره ای می نماییم؛

مسئولیت بین‌المللی به مثابه یک نهاد حقوقی بین‌المللی عبارت است از الزام به جبران خسارت مادی یا معنوی وارد بر تابعان حقوق بین الملل که این خسارت باید ناشی از عمل یا خودداری ازعمل غیر مشروع و مخالف حقوق بین الملل یکی از موضوعات یا تابعان حقوق بین الملل باشد. برای تحقیق مسئولیت بین‌المللی یک دولت، تخلف بین‌المللی باید قابلیت انتساب به آن دولت رانیز داشته باشد(ضیایی بیگدلی، ۱۳۸۴،۴۶۹).

مسئولیت بین‌المللی عبارت است از تکلیفی که به موجب حقوق بین الملل به یک دولت تحمیل می شود تا خسارات وارده به دولت دیگر را که ناشی از عمل یا خودداری از انجام تکلیف بوده، جبران نماید.( فیوضی، ۱۳۵۶،۳).

هریس مسئولیت بین‌المللی را چنین تعریف می‌کند: در هرنظام حقوقی ، بایستی برای کوتاه درانجام تکالیفی که توسط قواعدآن نظام به وجود آمده ، تعهدی وجود داشته باشد. چنین تعهدی درحقوق بین الملل به مسئولیت معروف است.(Harris,1998,484).

آرچه گا مسئولیت بین‌المللی را اینگونه تعریف می‌کند؛ هنگامی که تکلیفی که طبق قاعده ای از حقوق بین الملل بوجودامده است، بواسطه فعل یا ترک فعل نقض شود، خود به خود رابطه ای حقوقی ایجاد می‌گردد. این رابطه بین دولتی که عمل مذبور به وی منتسب است وبایستی مبادرت به پرداخت غرامت کافی بنماید ‌و دولتی که بخاطر نقض تعهد بین‌المللی مدعی جبران خسارت است، ایجاد می شود.(Bedjaoui,1991,347).

به طور خلاصه می توان نظام مسئولیت بین‌المللی را اینگونه تعریف نمود؛ مسئولیت بین‌المللی به عنوان یک نهاد حقوقی به منظور جبران خسارت ناشی از فعل یا ترک فعل های اعضای جامعه بین‌المللی که به سایر اعضاء وارد شده است، می‌باشد.

مبانی و مفاهیم مسئولیت بین‌المللی

دانشمندان حقوق بین الملل ‌در مورد مبنا و منشأ مسئولیت بین‌المللی سه نظریه ابراز داشته اند.

• مسئولیت مبتنی بر خطا یامسئولیت ذهنی

مسئولیت بین‌المللی مبتنی برخطا عبارت از تعهدی است که یک دولت به علت عدم اجرای تعهدات بین‌المللی خود درقبال دولت یا دولت های دیگر برای جبران خسارت وارد شده پیدا می‌کند. به عبارت دیگر مقررات مسئولیت به وقوع اعمال غیر قانونی وآثار حقوقی این اعمال مربوط می‌گردد. معمولا تعهدات بین‌المللی یا به صورت فعل( تعهد به انجام عمل یا اقدامات خاص) یا به صورت ترک فعل(تعهد به انجام ندان عمل یا اقدامات خاص) قرار گرفته است.

نظریه خطا بر ای اولین بار توسط گروسیوس ابراز شد . به موجب این نظریه فاعل عمل خسارت بار در صورتی مسئول شناخته می شود که تقصیر وی احراز گردد . بدین معنی که صرف انجام عمل متخلفانه بین‌المللی یا خودداری از انجام آن موجب مسئولیت بین‌المللی دولت نمی گردد بلکه باید رابطه علیتی بین خطا و تقصیر آن دولت و حدوث ضرر وجود داشته باشد(ضیایی بیگدلی، ۱۳۸۴ ،۴۷۲).

• نظریه خطر یا مسئولیت عینی

مسئولیت بین‌المللی مبتنی برخطر عبارت است از، مسئولیت دولت ها در قبال زیان های ناشی از اعمالی که حقوق بین الملل آن ها را منع نکرده است. مبنای تمایز میان مسئولیت ناشی از اعمال متخلفانه Responsibility و مسئولیت ناشی از اعمال منع نشده Liability این است که لازمه مسئولیت نوع اول ارتکاب عملی است که حقوق بین الملل را نقض کرده باشد. درحالی که نوع دوم به آثار زیانبار ناشی از فعالیت هایی که فی نفسه حقوق بین الملل را نقض نمی کند مربوط می شود. یکی از زمینه هایی که درآن نظریه مسئولیت مبتنی بر خطر استفاده شده است ، مبحث آلودگی فرامرزی است. در همه کنوانسیون های جهانی ومنطقه ای مربوط به آلودگی فرامرزی مبنای اصلی مسئولیت براین نظریه گذشته است در حقوق بین الملل سنتی اصولا مسئولیت دولت ها فقط مبتنی بر خطا بود،یعنی فعل یا ترک فعل های مغایر با تعهدات بین‌المللی. لیکن به تدریج با توسعه ورشد تکنولوژی دولت ها اعمالی را انجام می‌دهند که اصولا این اعمال از نظر حقوق بین الملل ممنوع نمی باشد اما موجب ورود خسارات فراوانی به سایر کشورها می‌گردند. برای جبران خسارات ناشی از اینگونه اعمال ‌به‌تدریج‌ مسئولیت مبتنی برخطر نیز پذیرفته شد. در مقررات ناظر برجلوگیری از آلودگی وحفظ محیط زیست نیز اصل مسئولیت مبتنی برخطر پذیرفته شده است. ‌بر اساس این نظریه هر گونه تخلف و قصور نسبت به یک قاعده حقوقی بین‌المللی عرفی یا معاهده ای و به صرف اثبات وجود رابطه سببیت میان اعمال زیانبار و خسارات وارد شده، مسئولیت محرز می شود خواه این عمل متضمن عنصر خطا باشد یا نباشد.کمیسیون حقوق بین الملل درطرح موادراجع به مسئولیت کشورها، برای اینکه خود را از ابهامات دو اصطلاح خطا و خطر دور نگه دارد، از کاربرد آن ها پرهیز نمود و صرفا از واژگان روشن تر و عینی تر استفاده نمود وآن عمل یارفتار متخلفانه است.اما در مجموع چنین به نظرمی رسد که گرایش کمیسیون حقوق بین الملل به نظریه خطر بیش از نظریه خطاست(ضیایی بیگدلی،:۴۷ ۱۳۸۴).

• مسئولیت بین‌المللی ناشی از اعمال منع نشده در حقوق بین الملل

طبق این نظریه، صرف ورود خسارت از سوی یک کشور به کشور دیگر، برای ایجاد مسئولیت کافی است ؛ هر چند رفتار یا عملی که صورت گرفته از دید حقوق بین الملل مجاز بوده است . در چنین مواردی ظاهراً هی چگونه تعدی و تجاوزی به قواعد حقوقی صورت نگرفته است و از این لحاظ نم یتوان دولت مذبور را به خاطر اعمالش که خلاف موازین بین‌المللی نیست، مسئول دانست. در ابتدا قرار بود این نوع مسئولیت به حوزه ی خاص از حقوق بی نالملل محدود نشود؛ اما پرفسور باکستر، مخبر ویژه کمیسیون در گزارش مقدماتی خود خاطر نشان کرد جلوه گاه اصلی مسئولیت بین‌المللی ناشی از اعمال منع نشده همواره مخاطرات زیست محیطی است( .(ILCY 1980, p24بر همین اساس وی با موافقت کمیسیون حقوق بین الملل و کمیته ششم مجمع عمومی تصمیم گرفت کار خود را در این عرصه به مسائل زیست محیطی محدود کند . کمیسیون در سال ۲۰۰۱ ، طرح مواد راجع به جلوگیری از خسارات فرامرزی ناشی از فعالی تهای خطرناک را که تعدیل شده طر حهای پیشین است، به تصویب رساند. در دعوای تریل اسملتر محکمه داوری اظهار داشت که هیچ کشوری حق ندارد از سرزمین خود به نحوی بهره برداری کند و یا اجازه استفاده از آن را بدهد که سبب خسارت به سرزمین، اموال یا اتباع کشور دیگر شود