تحقیقات نشان داده‌اند، این انگیزه با پیش زمینه و عوامل فردی مثل اندازه خانواده، تجارب پیشین، شرایط اقتصادی- اجتماعی، خودپنداره، محیط آموزشی ادارک شده، درآمد و بهزیستی و حتی انتخابهایمان در زندگی رابطه نزدیکی دارد (سیدیکویی و پروین، ۲۰۱۴؛ آکاریا^[۲] و جوشی^[۳]، ۲۰۱۱؛ نقش، قاضی طباطبایی و طرخان، ۱۳۸۹). ‌بنابرین‏ درک فواید و نیز دستاوردهای آموزشی فرد در این خصوص، حائز اهمیت است (باری^[۴]، ۲۰۰۵).

بیان مسئله

آموزش عالی، در توسعه‌ اجتماعی و منابع انسانی و تربیت افراد کاردان نقش عمده‌ای داشته و از این‌ رو دانشگاه‌های کشور در فرایند توسعه‌ نیروی انسانی، اهمیتی اساسی دارند که همواره با مشکلاتی در زمینه محدودیت‌های آموزش و پژوهش رو به ‌رو بوده و تحقق اهداف از پیش‌تعیین ‌شده تا حد زیادی بستگی مستقیم به میزان موفقیت دانشجویان دارد. ‌بنابرین‏ دانشجویان، بنا به دلایلی، از امکانات آموزشی و پژوهشی به طور یکسان برخوردار نیستند؛ به‌ طوری‌ که در بیشتر دانشگاه‌ها، همه‌ساله دانشجویانی وجود دارند که به ‌دلیل عدم موفقیت در تحصیل، با مشکلاتی رو به ‌رو هستند که می باید مورد بررسی مستمر قرار گیرد. (شریفیان، ۱۳۸۱، به نقل از شهرکی پور، ۱۳۹۱).

با توجه به اینکه پیشرفت تحصیلی یکی از ابعاد پیشرفت در آموزش عالی است که مفهوم آن کسب معلومات یا مهارت‌های عمومی یا تخصصی در موضوع درسی است که معمولاً به وسیله‌ آزمایش‌ها یا نشانه ها یا هر دو-که اساتید برای دانشجویان وضع می‌کنند- اندازه‌گیری می‌شود (شعاری نژاد، ۱۳۶۴) و علی‌رغم مفاهیم مختلف انگیزش، همه روانشناسان در این نکته اتفاق نظر دارند که انگیزه عاملی است درونی که رفتار شخص را تحریک کرده و در جهت معینی سوق می‌دهد و آن را هماهنگ می‌سازد که می توان وجود آن را به طور غیر مستقیم از روی رفتارشخص استنباط کرد. بنظر می‌رسد یکی از مهمترین انگیزه های تعیین کننده رفتار انسانی «انگیزه پیشرفت یا نیاز به پیشرفت» باشد (موری^[۵]، ۱۹۸۳). بسیاری از پژوهش­های انجام شده (خدیوی، وکیلی مفاخری، ۱۳۹۰؛ نقش، طباطبائی، طرخان، ۱۳۸۹؛ سیدیکوی و پروین، ۲۰۱۴؛ آکاریا و جوشی، ۲۰۱۱) گویای رابطه عوامل شخصیتی، وضعیت اجتماعی – اقتصادی و عوامل محیطی است. به طوری که می توان گفت که موقعیتهای آموزشی به عنوان محل کار فراگیران محسوب می شود، اگر چه فراگیران در موقعیتهای آموزشی، به عنوان کارمند، کار نمی کنند یا شغل خاصی در آنجا ندارند، اما ازدیدگاه روانشناختی، فعالیت‌های آموزشی و درسی آن ها را می توان به عنوان یک “کار” در نظر گرفت (سالملاآرو^[۶]، ساوولانین^[۷] و هولاپانین^[۸]، ٢٠٠٨). آن ها در کلاسها حضور پیدا می‌کنند و مجموعه تکالیفی را برای موفقیت در امتحانات و کسب نمره قبولی انجام می‌دهند. این موضوع اخیراًً مطالعات متعددی را در دانشگاه ها به خود اختصاص داده است (چانگ^[۹]، راند^[۱۰] و استرانک^[۱۱]، ٢٠٠٠(.

از طرفی عوامل شخصیتی مانند خودکارآمدی^[۱۲]، منبع کنترل^[۱۳]، برونگرایی^[۱۴]، مسئولیت پذیری^[۱۵] نیز فرد را بسوی موقعیت های چالش برانگیز سوق می‌دهد، موقعیت هایی که برای پیشرفت، فرصت محسوب می‌شوند (زارع و محمدزاده، ۱۳۹۱؛ خدیوی، وکیلی مفاخری،۱۳۹۰؛ دارابی، ۱۳۸۰). بسیاری محققان دریافتند که وضعیت اقتصادی اجتماعی و سطح آگاهی والدین، زمینه را برای ایجاد انگیزه در افراد فراهم می‌کند ‌به این صورت که با امکان فراهم شدن تسهیلات آموزشی، نگرش مثبت محیطی به پیشرفت و قرار گرفتن نیازهای بنیادی در اولویت‌های آخر به دلیل ارضا شدن آن ها می‌تواند بستر مناسبی برای انگیزه پیشرفت باشند (موسوی راد، ۱۳۸۲؛ معدن دار آرای، ۱۳۷۰).

مطابق آنچه گفته شد بنظر می‌رسد انگیزه پیشرفت دانشجویان دانشگاه علوم و فنون خرمشهر که در شرایط پیشرفت تحصیلی قرار دارند تحت تأثیر عواملی شخصیتی، محیطی و اقتصادی- اجتماعی دست خوش تغییر می شود به طوری که برخی از این دانشجویان راغب به ادامه تحصیل، یافتن فرصت‌های شغلی رده های بالاتر بوده و در این مسیر حرکت می‌کنند اما برخی دیگر از دانشجویان هدفی برای پس از اتمام دوره دانشگاهی نداشته یا به ادامه زندگی روتین و بسیار معمول تمایل دارند و حتی ممکن است به دنبال مشاغلی باشند که نه تنها ارتباطی با درجه تحصیلی ندارد بلکه به دانش آن ها نیز بی ارتباط است. ‌بنابرین‏ پژوهش حاضر در صدد تعیین عوامل مؤثر بر انگیزه پیشرفت دانشجویان دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر می‌باشد.

اهمیت و ضرورت پژوهش

از آنجایی که تمام پیشرفت‌های انسانی، زایده یادگیری است، به طوری که انسان بیشتر توانایی‌های بالقوه خود را از طریق یادگیری فعال و شکوفا می‌کند و همان‌ طور که گفته شد، یکی از عوامل مرتبط با این امر، انگیزه پیشرفت تحصیلی است (مولوی و همکاران، ۱۳۸۶). با این حال، یکی از مشکلات شایع بسیاری از جوامع، پایین بودن سطح این انگیزه است که سالانه زیان‌های علمی، فرهنگی و اقتصادی زیادی را متوجه دولت‌ها و خانواده ها می‌کند و نظام آموزشی کشورها را با افت تحصیلی مواجه می‌سازد (مولوی و همکاران، ۱۳۸۶). اینکه چه عواملی زمینه ساز یا شتاب دهنده انگیزه پیشرفت و حتی برعکس، افت تحصیلی دانشجویان هستند. در پژوهش‌های متعددی مورد بررسی قرار گرفته و اشاره های گوناگونی شده است (نقش، قاضی طباطبایی و طرخان، ۱۳۸۹؛ معدن دارآرائی،۱۳۷۰؛ سیدیکویی و پروین، ۲۰۱۴؛ آکاریا و جوشی، ۲۰۱۱ )، اما این پژوهش ها، رتبه بندی عوامل و انسجام آن ها را مورد توجه قرار نداده اند.

انگیزه نه تنها، انرژی لازم را برای فرد فراهم می‌کند بلکه مطابق با بستر شخصیتی، اقتصادی- اجتماعی و دیگر عوامل جهت فعالیت فرد را نیز می‌تواند تعیین کند. فرض کنید فردی انگیزه پیشرفت قوی داشته باشد اما زمینه محیطی و وارثتی، برای کسب موفقیت و پیشرفت در مقابل فرد مسیرهای گوناگونی قرار می‌دهد که دارای درجاتی متفاوت تضمین (اطمینان و قاطعیت در رسیدن به هدف) و بها (صرف انرژی، وقت، پول و …) برای رسیدن به پیشرفت و موفقیت هستند. ‌بنابرین‏ ‌بر اساس عوامل زمینه ایی مثل ویژگی های شخصیتی، اقتصادی- اجتماعی، نوع ادارک و… فرد، مسیری را بر می گزیند و حتی امکان دارد از انتخاب مسیر منصرف شود. حال، انگیزهایی که تغذیه نشده باشد، تضعیف شده و منجر به پسروی پیشرفت فرد و اگر بخواهیم خوشبینانه تر به موضوع نگاه کنیم منجر به توقف پیشرفت فرد شود.

‌بنابرین‏، جهت کم کردن خسارت‌های ناشی از ضعف انگیزه پیشرفت تحصیلی و به دنبال آن افت تحصیلی دانشجویان، باید با کمک پژوهش ها، علل و راهکارهایی را جستجو کرد و با در نظر گرفتن کلیات آن ها، زمینه جستجو و اقدام به تدابیر و مداخله در عواملی که نقش مؤثرتری دارند، فراهم شود.

اهداف پژوهش

این پژوهش در صدد یافتن عواملی می‌باشد که بر انگیزه پیشرفت تحصیلی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهراثر گذار است که طیفی از مسایل محیطی و فردی- اجتماعی مانند آینده حرفه­ای، استرس زاها و مشوقهای محیطی و نیز عوامل آموزشی مرتبط با انگیزه پیشرفت تحصیلی و…. را که ممکن است مؤثر باشند، در بر می‌گیرد.

سؤالات پژوهش

۱- چه عواملی در انگیزه پیشرفت تحصیلی دانشجویان دانشگاه علوم وفنون دریایی خرمشهر مؤثر است؟

۲- آیا تفاوتی بین دختران و پسران دانشجو از لحاظ عوامل مؤثر بر انگیزه پیشرفت تحصیلی وجوددارد؟

تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرها