وصیت پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم به علی علیه‏السلام : «یا علی، لا یُتْم بعد احتلام.» (همان، باب چهار، ۱۴۰۲، ج۱، ص۳۱۵) ای علی! بعد از رسیدن به حد احتلام و بلوغ جنسی، یتیمی (کودکی) نیست.

۲-۲-۱-۱-۳-۲ بلوغ سنی

در برخی روایات، سن خاصی ذکر شده است؛ چون در این سن خاص، دختران حیض می ‏شوند و پسران به حالت احتلام می‏رسند؛ یعنی از نظر این روایات، سن موضوعیت ندارد، ولی اگر سنی در این روایات تعیین شده است، به خاطر تحقق معیار بلوغ (حیض، احتلام) می‏ باشد. لذا سن خاص مورد نظر، موضوعیت ندارد.

‌بنابرین‏، با دقت در متن این روایات، این نتیجه را می‏توان گرفت که سن ملاک نیست ؛لذا مشاهده می‏ شود که امام علیه‏السلام در موثقه عبداللّه‏ بن سنان، (همان، باب جهار، ۱۴۰۲، ج۱۳، ص۴۳۱)دختر نه‏ساله را بدین خاطر در برابر اعمال خویش مسئول می‏داند که دختران، معمولاً در این سن حائض می‏گردند. همچنین در موثقه عمار ساباطی ملاحظه می‏ شود.(همان، باب چهارحدیث۱۲، ۱۴۰۲، ج۱، ص۴۵).(تهذیب، ۱۴۰۳، ج۲، ص۳۱۸) که امام علی علیه‏السلام وقتی پسر و دختر را در سیزده سالگی، موظف به انجام تکالیف و واجبات و در برابر اعمال خویش، مسئول و مکلف می‏داند، حلم مذکور را مشروط ‌به این می ‏کند که پسر، قبل از سن سیزده سالگی به احتلام نرسیده و دختر، حیض نشده باشد؛ زیرا در صورت محتلم شدن پسر و حایض گردیدن دختر، بلوغ تحقق یافته و دیگر نیازی به سن بلوغ نیست.

۲-۲-۱-۱-۳-۳ تعدادی از روایات دسته سوم

روایت ابی‏حمزه ثمالی: از امام محمد باقر علیه‏السلام پرسیدم: چه وقت کودکان مکلف می ‏شوند؟ در پاسخ فرمودند: «در سن سیزده و چهارده سالگی.» پس عرض کردم: اگر در آن سن محتلم نشده باشند چه؟ امام علیه‏السلام در پاسخ فرمود: «در این سن مکلف می ‏شوند و احکام بر آنان جاری می‏ شود، اگرچه محتلم نگردند. (حر عاملی، وسایل الشیعه، ۱۴۰۳، ج۱۳، ص۴۳۲)

صحیحه حمزه بن حمران: از امام محمد باقر علیه‏السلام پرسیدم: (همان، باب چهار، ج۱، ص۳۰).(الکافی، بی تا، ج۱۷، ص۱۹۷)چه موقع بر پسر، همه حدود الهی واجب می‏ گردد و به سود و زیان او حکم شده، مؤاخذه می‏ شود؟ امام علیه‏السلام فرمود: «وقتی که از یتیمی و کودکی خارج شده، صاحب ادراک و شعور شود.» گفتم: آیا برای آن، حدی هست که با آن شناخته شود؟ امام علیه‏السلام فرمود: «وقتی که محتلم شود و به سن پانزده سالگی برسد یا شعور پیدا کند یا موی بر زهار او بروید، حدود الهی بر او اقامه و جاری می‏ شود و به سود و زیانش حکم می‏ شود.» گفتم: چه موقع همه حدود الهی بر دختر واجب می‏ شود و پاداش و کیفر می‏بیند؟ امام فرمود: «دختر مانند پسر نیست؛ زیرا دختر وقتی که شوهر کند و دخول با او صورت گیرد و نه سال داشته باشد، یتیمی او از بین می ‏رود… . و حدود «به طور کامل» به نفع و ضرر او جاری می‏ شود…»

امام جعفر صادق علیه‏السلام می‏فرماید: «معیار بلوغ زن، نه سالگی است.» (حر عاملی، وسایل الشیعه، ۱۴۰۳، ج۲۰، ص۱۰۴)بدین ترتیب، به نظر می‏رسد که چون تکلیف، خطاب است و خطاب، متوجه کسی می‏ شود که دارای شرایط توجه خطاب باشد، از این رو افراد نابالغ به علت این که مورد خطاب قرار نمی‏گیرند، فاقد تکلیف و مسئولیت کیفری هستند، اما پس از این که کودکان به حد بلوغ جنسی برسند، از این جهت که از جرگه کودکان خارج شده‏اند، می ‏توانند مورد خطاب واقع شوند. لیکن به نظر می‏رسد که تحقق بلوغ جنسی، به تنهایی نمی‏تواند شرط کافی برای وجود مسئولیت کیفری (گرچه شرایط لازم است) باشد؛ زیرا افرادی که بالغ هستند، اگر به رشد کیفری نرسیده باشند و قادر بر تشخیص حُسن و قبح اعمال خویش نباشد، شایسته مؤاخذه و مجازات نخواهد بود.

۲-۲-۱-۲ بند دوم: نظرات فقها در خصوص بلوغ

با توجه به اینکه بلوغ یکی از شرایط عامه تکلیف است اما در کتب فقهی، فقها به طور مستقل مورد بحث و بررسی قرار نگرفته است و ایشان تنها به مناسبت های مختلف در کتب حجر و صوم ‌به این مقوله پرداختند، به علت اینکه نظرات فقها هم می‌تواند به روشن تر شدن بحث کمک کند فلذا به بررسی دیدگاه های فقهای اهل سنت (الف) و امامیه (ب) می پردازیم.

۲-۲-۱-۲-۱ بلوغ در اهل سنت

۲-۲-۱-۲-۱-۱ فقه حنفیه

سن بلوغ از دید حنفیان برای دختر و پسر، رسیدن به سن ۱۵ سالگی است. البته ابوحنیفه در فتوای مستقلی سن بلوغ را در پسران، ۱۷ یا ۱۸ سال و در دختران اتمام ۱۷ سال می‌داند. ‌در مورد تصرفات مالی نیز علاوه بر بلوغ، رشد فرد را هم در نظر می‌گیرد. (ابن قدامه، المغنی، ۱۴۰۳، ج۴، ص۵۱۴ـ۵۱۵).(وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی وادلّته، ۱۴۰۹، ج۵، ص۴۲۳ـ۴۲۴)از نظر گروهی از محققان هر سه علامت بلوغ در واقع یک چیز هستند و این که آن ها را به عنوان سه علامت بلوغ تفکیک کنیم صحیح نیست و شاید ‌به این صورت بتوان گفت که احتلام و انزال منی به یک معنا هستند و حامله کردن زن می‌تواند یک توانایی ناشی از این دو وضعیت باشد (جزیری، الفقه علی مذاهب الاربعه، ۱۴۰۵، ج۲، ص ۳۵۰)

۲-۲-۱-۲-۱-۲ فقه مالکی

در فقه مالکی بلوغ را با نشانه های جسمی می توان شناخت و اگر هیچ یک از این نشانه ها هویدا نشود شناخت بلوغ با سن میسر می شود که از نظر فقهای این دسته، سن بلوغ در پسران و دختران به طور مشترک اتمام هفده یا هجده سالگی است. هر چند از مالک و فقهایی دیگر نقل شده که اصولاً سن را نشانه بلوغ نمی‌دانسته اند. (طوسی، کتاب الخلاف، ۱۴۰۷-۱۴۱۱، ج۳، ص۲۸۳).(ابن قدامه، المغنی، ۱۴۰۳، ج۴، ص۵۱۴)

۲-۲-۱-۲-۱-۳ فقه شافعی وحنبلی

از دیدگاه فقهای شافعی وحنبلی بلوغ در دختران و پسران به طور مشترک با اتمام ۱۵ سالگی محقق می‌گردد. برخی منابع اهل سنت برای دوره بلوغ فاصله سنیِ خاصّی مطرح کرده‌اند، بدین ترتیب که سنین یاد شده را انتهای دوره بلوغ، و دوازده سالگی را در پسران و نه سالگی را در دختران ابتدای آن دانسته و کودک را در این فاصله سنّی «مُراهق» نامیده اند.(مصطفی احمد زرقاء، المدخل الفقهی العام، ۱۳۸۷/۱۹۸۶، ج۱، ص۷۷۹).(وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، ۱۴۰۹/۱۹۸۹، ج۵، ص۴۲۳)مراهق در لغت به معنای کودک نزدیک به بلوغ، نزدیک شده به احتلام و کودکی که میل به جنسی در او ظاهر شده است می‌باشد.(قمی، کتب قمی، ۱۴۲۳، ج۱ ص۳۳۷) کودکان ممیز همچنان کودک محسوب می‌گردد لیکن هنگامی که بلوغ نزدیک می شود و در آستانه آن قرار می‌گیرد ‌و استعداد بلوغ را از طریق انزال و یا نبات (روئیدن)موی ظهار دارد مانند ده ساله و بیشتراو را طفل مراهق می نامندو با رسیدن به بلوغ دوران مسئولیت و تکلیف آغاز می شود.(فیض، ارکان مسئولیت وبلوغ، ۱۳۸۱، ج۱ ص۱۷۰)شاید بتوان مراهق را همان نوجوان دانست که در تعریف آن گفته اند: نوجوانی با بروز علائم آغاز می شود و درجایی…پایان می پذیرد.شاید این را بتوان بهترین شیوه تعریف نوجوانی دانست.(پدرام نیا، دوران نوجوانی، ۱۳۸۷، ج۲، ص۲۳)

۲-۲-۱-۲-۲ سن بلوغ در دختران و پسران از دیدگاه فقه امامیه