‌بنابرین‏ در شرایط متلاطم دنیای کنونی وجود مدلی به منظور ارائه بازخورد در راستای بهبود عملکرد و بهره‌وری شعب مختلف سازمان‌ها و دستیابی به ابزاری جهت برآوردن این نیاز مدیران بسیار ضروری و منطقی به نظر می‌رسد. علاوه بر این، با توجه به گستردگی شعب بانک‌ها در سراسر کشور و احداث مؤسسات مالی و اعتباری جدید وضعیتی به وجود آمده است که هر یک از بانک‌ها باید از کارایی و بهره‌وری شعب خود اطلاع داشته باشند و علل کارایی و نا کارایی شعب خود را بررسی کنند (زارعی متین،۱۳۸۹). این پژوهش می‌تواند با تشریح وضعیت بهره‌وری و کارایی شعب مورد بررسی الگویی برای ارزیابی عملکرد تمام شعب ارائه دهد.

۱-۴- اهداف تحقیق

هدف اصلی

ارزیابی عملکرد، رتبه بندی و تحلیل بهره‌وری در شعب بانک تجارت با بهره گرفتن از تلفیق تکنیک تحلیل پوششی داده ها DEA با کارت امتیازی متوازن BSC

اهداف فرعی

1. 1. تعیین شاخص‌های تأثیرگذار در عملکرد و کارایی شعب بانک

1. 1. تعیین شعب کارا و ناکارای شعب بانک

1. 1. تعیین گروه مرجع برای واحد های نا کارا شعب بانک

1. 1. رتبه بندی شعب بانک بر اساس شاخص‌های تعیین شده

1. 1. تدوین متدولوژی مناسب برای رتبه بندی شعب بانک

1. ارائه نتایج، راهکارها و پیشنهادات لازم جهت بهره‌وری شعب بانک

۱-۵- سوال های تحقیق

سوال اصلی

مسئله اصلی تحقیق حاضر عبارت است از اینکه چگونه می‌توان جهت ارزیابی عملکرد، رتبه بندی و تحلیل بهره‌وری در شعب بانک تجارت با بهره گرفتن از تلفیق تکنیک تحلیل پوششی داده ها DEA با کارت امتیازی متوازن BSC استفاده کرد؟

سوال های فرعی

1. 1. شاخص‌های تأثیرگذار در عملکرد و کارایی شعب بانک کدامند؟

1. 1. شعب کارا و ناکارای شعب بانک کدامند؟

1. 1. گروه مرجع برای واحد های نا کارا کدام است؟

1. 1. شعب برتر بانک بر اساس شاخص‌های تعیین شده کدامند؟

1. متدولوژی مناسب برای رتبه بندی شعب بانک چیست؟

۱-۶- فرضیه های تحقیق

از آنجا که این پژوهش به دنبال رتبه بندی شعب بانک می‌باشد، امکان حدس و گمان در ارتباط با رتبه شعب وجود ندارد و لذا فرضیه خاصی تعریف نمی‌گردد.

۱-۷- تعریف واژه ها و اصطلاحات تخصصی طرح

کارت امتیازی متوازن BSC : روشی است که عوامل کلیدی موفقیت کسب و کار برای مدیران مشخص و همردیفی بین عملکرد و استراتژی کلی سازمان بر قرار می‌کند. برخی از محققان کارت امتیازی متوازن را یک چارچوب مدیریت عملکرد راهبردی منسجم می‌دانند، که سازمان‌ها را در ترجمه اهداف راهبردی به سنجه های عملکردی مرتبط با آن‌ ها یاری می‌دهد (طلوع،۱۳۸۹).

تحلیل پوششی داده ها DEA : تحلیل پوششی داده ها DEA روش غیر پارامتری برای اندازه گیری کارایی یک تعداد از واحدهای در حال فعالیت مشابه استفاده می‌شود که این واحدهای در حال فعالیت را واحدهای تصمیم گیری DMU می‌نامند (طلوع،۱۳۸۹).

عملکرد: نتایج به دست آمده از صرف منابع و یا به عبارتی کامل‌تر تلفیق اثربخشی و کارایی را عملکرد گویند (عبد رسول،۱۳۸۹).

اندازه گیری : فرایند کمی کردن را اندازه گیری نامند (عبد رسول،۱۳۸۹).

اندازه گیری عملکرد: مراحل کمی کردن نتایج حاصله در قالبی مشخص و در محدوده زمانی معین و مقایسه آن با منابع صرف شده را اندازه گیری عملکرد نامند (عبد رسول،۱۳۸۹).

کارایی : مقدار کار انجام شده به مقدار کاری است که باید انجام گیرد.

مجموع وزنی ورودی‌ها (نهاده‌ها) / مجموع وزنی خروجی‌ها (ستادها) =کارایی

فصل ۲

ادبیات موضوع

۲-۱-مقدمه تحلیل پوششی داده ها

در اقتصاد مبتنی بر بازار، نظام بانکی مسئولیت بسیار سنگینی بر عهده دارد و یکی از مهم‌ترین اجزای اقتصادی کشور است. بانک‌ها می‌توانند با فراهم آوردن سرمایه مالی برای بخش‌های اقتصادی، شرایط مناسبی را برای سرمایه گذاری فراهم آورند و باعث افزایش اشتغال و تولید ملی شوند. بانک‌ها حتی با تأمین اعتبار برای متخصصان می‌توانند باعث ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و توزیع بهتر درآمد در سطوح جامعه شوند. افزون بر این، بانک‌ها با نگهداری پول نقد و تسهیل در نقل و انتقال آن حافظ اموال شخصی، دولتی و مبادلات داخلی و خارجی هستند. بانک‌ها همچنین به عنوان عامل اجرای سیاست‌های پولی نقش مهمی در ثبات اقتصادی دارند. تهدیدات و فشارهای ناشی از جهانی شدن و رشد روز افزون مؤسسات مالی و اعتباری غیر بانکی در سال‌های اخیر بانک‌ها را بر آن داشته برای بقاء و رقابت در بازار با ایجاد مراکز تحقیقات و انجام فعالیت‌های پژوهشی در زمینه وضعیت خود در مقایسه با سایر بانک‌ها نسبت به بهبود عملکرد خود در بازار داخلی و خارجی اقدام نمایند. در این راستا راه حل منطقی و بسیار کار ساز می‌تواند وضعیت بانک‌ها را از نظر عملکرد کلی مشخص نماید، انجام فرایندهای مرتبط با ارزیابی عملکرد و محک زدن وضعیت خود در بازار است، تا ‌به این طریق آن‌ ها بتوانند ضمن شناسایی نقاط ضعف و قوت خود وضعیت موجود خود را بهبود دهند. تا آنجا که محققین اطلاع حاصل نموده‌اند ارزیابی عملکرد و متعاقب آن رتبه بندی شعب به صورت روش‌های سنتی با بهره گرفتن از نسبت‌های مالی و شاخص‌های مالی رایج صورت می‌پذیرد که این امر مسئله ارزیابی عملکرد را به چالش واداشته است لذا استفاده از سیستم ارزیابی عملکرد که تنها بر شاخص‌های مالی متکی است می‌تواند باعث مشکلاتی برای سازمان شود.

اما روش‌های نوین در برآوردن کارایی ما را متوجه روش نو با رویکردی جامع به نام تحلیل پوششی داده ها^[۱] DEA معطوف می‌دارد. در تحلیل پوششی داده ها نیازی به تعیین تابع توزیع و فرضیه سازی نیست. به صورتی که «تحلیل پوششی داده ها» با ساخت و حل n مدل، عملکرد n واحد را در قیاس با یکدیگر بررسی نموده و هر کدام از مشاهدات را در مقایسه با مرز کارا، بهینه می‌کنند.

۲-۲- مروری بر مبانی نظری کارایی

۲-۲-۱ مفهوم کارایی

تا کنون تعریف‌های زیادی از کارایی^[۲] ارائه شده است. مفهوم کارایی در اقتصاد، تخصیص مطلوب منابع است. موارد زیر برخی از تعاریف متعدد و گوناگونی است که ‌در مورد کارایی صورت گرفته است:

به طور کلی کارایی، معرف نسبت ستاده به نهاده در مقایسه با یک استاندارد مشخص است (برهانی، ۱۳۷۷).

کارایی بیانگر این مفهوم است که یک سازمان به خوبی از منابع خود در راستای تولید نسبت به بهترین عملکرد در مقطعی از زمان استفاده ‌کرده‌است. محاسبه کارایی با توجه به مقدار خروجی مورد انتظار یا استاندارد با بهره گرفتن از نسبت زیر تعریف می‌گردد.

با توجه به گستره مفهومی کارایی، تعریف دیگری از کارایی به شرح زیر عنوان شده است که معیار خود را بر روی منابع معطوف ساخته است:

از دیگر پیامدهای ناگوار فرار دختران، روسپیگری و ابتلا به انواع بیماری‌های مقاربتی ازجمله ابتلا به ویروس‌های ایدز می‌باشد. هرچقدر مدت زمان فرار فرد طولانی‌تر باشد و با افراد بیشتری تماس داشته باشد؛ خطر ابتلا به ویروس ایدز افزایش می‌یابد. این مسئله موجب نگرانی بسیاری از صاحب‌نظران و متخصصان آسیب‌شناسی اجتماعی و مسئولان بهداشتی در سطح کشور شده است. درصورتی که اقدامت متقضی و لازم در این زمینه صورت نگیرد، جامعه شاهد عواقب و پیامدهای بسیار خطرناکی خواهد بود که جبران آن تقریباً غیرممکن است.

۲٫ پیامدهای خانوادگی: فرار دختران می‌تواند بزرگترین لطمه و ضربه برای حیثیت و شرافت خانوادگی فرد باشد. این عمل اولاً، نشانه‌ای از ناکارآمدی خانوده در تربیت فرزند، شکاف نسلی بین والدین و فرزنادن و اختلافات خانوادگی است و ثانیاًً از آنجا که فرجام و سرانجام فرار از دختران در اکثر موارد گرفتار آمدن در دایره ننگ باندهای فساد و فحشاء و ارتکاب جرایم اخلاقی است، لذا فرار به مفهوم لکه ننگ و بدنامی برای خانواده محسوب می‌شود و بدین لحاظ است که فرار دختران، کمتر توسط خانواده ها گزارش می‌شود و اغلب پس از بی‌نتیجه ماندن جستجوها و تلاش‌های خانوادگی، فرار دختر با عنوان فقدان دختر( دزدیده شدن او) به مراجع قضایی گزارش می‌شد.

فرار دختران، زندگی آینده آنان را به تباهی و سیاه می‌کشاند. احتمال تشکیل خانواده برای دختر فراری به‌دلیل تهدید سلامت روحی، جسمی و جنسی (به‌علت رفتار خلاف خواسته یا ناخواسته) و خدشه‌دار شدن اصالت و شرافت خانوادگی به حداقل ممکن کاهش یافته و دراغلب موارد به صفر می‌رسد.

از سوی دیگر، دختران فراری با درگیر شدن در مسائل غیراخلاقی، نمی‌توانند به خانواده بازگردند. مگر آنکه خانواده ‌به این نکته توجه نماید که عدم پذیرش فرد به معنای فرو رفتن هر چه بیشتر او در منجلاب فساد و تباهی است، لذا با اکراه، وی را در خانواده جای می‌دهد یا ان که خانواده دختر فراری، از نوع خانواده از هم‌‌گسیخته است و بود و نبود دختر فرق چندانی ندارد. به هر حال، زندگی دختر فراری درصورت بازگشت به منزل نیز همراه با مشکلات مضاعف خواهد بود. زیرا خانواده، وی را به‌دلیل ارتکاب اعمال خلاف، بیشتر از گذشته مستعد کجروی و رفتارهای انحرافی می‌داند، لذا قیود خود را بیشتر خواهد نمود، ضمن آنکه دختر نیز به‌دلیل تجربه آزادی‌های خارج از خانه که تماس با سن و موقعیت او نبوده، محیط خانه را غیرقابل تحمل‌تر می‌داند.

۳٫ پیامدهای اجتماعی: الف) افزایش نرخ مفاسد اجتماعی؛ جامعه‌شناسان معتقدند: پدیده‌های اجتماعی همچون حلقه‌های زنجیر به هم متصل و وابسته‌اند، به‌طوری که افزایش نرخ آسیب‌هایی چون طلاق، بیکاری، اعتیاد، …. منجر به افزایش آسیبی نظیر فرار دختران می‌شود و نکته قابل توجه آنکه فرار دختران از خانه نیز به افزایش نرخ مفاسد اجتماعی منتهی می‌شود.

ب) تهدید بهداشت اخلاقی و روانی جامعه؛ اسیب‌های اجتماعی ازجمله فرار، همچون امراض و ویروس‌هایی هستند که اخلاقیات و حیات اجتماعی راباخطر مواجه کرده و منجر به رواج بی‌حرمتی اخلاقی، تخطی از هنجارهای اجتماعی و ایجاد فضای مسموم در جامعه می‌شوند که می‌توانند ضمن لکه‌دار نمودن عفت عمومی و شکستن حریم‌های اخلاقی، بهداشت روحی و روانی اعضای جامعه را تهدید نموده و آسیب جدی بر سلامت جامعه وارد نمایند.

ج) تحمیل هزینه های اجتماعی؛ فرار دختران هزینه های فراوانی را بر دوش جامعه و دولت تحمیل می‌کند، به طوری که اقداماتی نظیر: دریافت گزارشات فقدانی دختر و شناسایی دختران فرراری توسط نیروهای چندگانه امنیتی، بازجویی و انجام مراحل قضایی، ایجاد مراکز مختلف-مانند کانون اصلاح و تربیت و مراکزی که قبلاً در زمینه ساماندهی دختران فراری فعال بودند و نیز مسئولیت سازمان بهزیستی، همگی هزینه های هنگفتی را بر جامعه تحمیل می‌کند.

دختران فراری با فرار خود از خانه روندی را برای خود در پیش می‌گیرند که جز غوطه‌ور شدن در بدبختی و سقوط چیزی عاید نمی‌شود. بسیاری از دختران فراری به خاطر مشکلات طاقت‌فرسای درون محیط خانواده و با هدف نجات از بدبختی و سختی‌ها اقدام به کار می‌کنند و بسیار اندک‌اند کسانی که به انگیزه رسیدن به معشوق و یا به خاطر رسیدن به جاذبه‌های شهرهای بزرگ مبادرت ‌به این عمل می‌کنند. اما با این حال، مسیر پیش روی این دختران بی‌پناه، مسیری جز تباهی نیست.

و) پیشنهادهایی برای حل معضل دختران فراری

همان گونه که بیان شد، دختران فراری از بین اقشار مختلف می‌باشند، با انگیزه ها و علل گوناگونی اقدام به فرار می‌کنند و پیامدهای فرار انان خانواده و جامعه را تهدید می‌کند. در این راستا پیشنهادات ذیل به منظور مقابله قطعی‌تر نسبت به معضل فرار دختران از خانه ارائه می‌گردد:

۱٫نهادخانواده:

-توجه و رسیدگی بیشتر به نهاد خانواده وسعی در رفع مشکلات مختلف تربیتی، اقتصادی و فرهنگی آن ها از طریق دولت؛

-تقویت و سازماندهی نهادهای مردمی مؤثر در امداد خانواده از جهات مختلف، نظیر: کمیته امداد امام خمینی (قدس سره)، بنیادهای خیریه، صندوق‌های قرض‌الحسنه و…

-احیای سنت‌های دین و حاکمیت ارزش‌های اجتماعی اسلام نظیر: وجوب احترام والدین، رسیدگی خویشان، نظارت‌های فامیلی چون ولایت پدر، جدپدری و نظارت برادر بزرگ‌تر؛

-نظر ‌به این که با استناد به اطلاعات و تحقیقات، بیتشر دختران فراری از بین خانواده های نابسامان بوده و اغلب، فرزندان طلاق هستند، به‌کارگیری تمهیدات لازم جهت پیشگری و کاهش نرخ طلاق ازطریق تقویت مراکز مشاوره، اجبار به شرکت در کلاس‌های آموزش حقوق و تکالیف زوجین قبل از عقد رسمی، اجبار در مراجعه به مراکز مشاوره از طریق اهرم‌های دولتی و… ضروری است. سرانجام چنانچه خانواده‌ای به‌دلیل اعتیاد، مرگ والدین، بیکاری و بیماری همسر، … از هم گسسته شد، می‌توان خانواده را موظف نمود که وضعیت حضانت و تربیت فرزندان را به سازمانی که از سوی دولت مشخص می‌شود، گزارش نماید و این سازمان در رفع مشکلات فرزندان چنین خانواده هایی تلاش می‌کند و نسبت به رفع مشکلات و خشونت‌ها این خانواده ها اقدام می‌کند.

۲٫ آموزش و پرورش

-از انجا که بسیاری از دختران فراری (۷۰درصد) در سنین۱۶-۱۴ ساله و در دوره های حساس نوجوانی قرار دارند و با مشکلات متعدد خاص این دوره مواجه می‌باشند، از این‌رو، بخشی از پیشنهادات جهت پیشگری از فرار دختران معطوف به وزارت آموزش و پرورش می‌باشد.

-تهیه و نمایش فیلم‌های آموزشی درباره اثرات انواع روش‌های نادرست تربیتی (ازجمله محدودیت زیاد، ازادی زیاد، فاصله عاطفی، فاصله اطلاعاتی و…) فقط برای اطلاع والدین؛

-تقویت ارتباط میان والدین دانش‌اموزان با مربیان و عدم واگذاری مسئولیت تربیت فرزندان به مدرس یا خانواده به تنهایی؛

-تقویت مراکز مشاوره‌ای مفید و کارامد در مدارس یا تمام مناطق آموزش و پرورش استان‌ها و شهرستان‌ها؛

-اجبار در انجام تست روان‌کاوی و سلامت سنجی روحی و روانی از تمام دانش‌اموزان و تشخیص وشناسایی کودکان مستعد فرار از لحاظ ویژگی‌های روحی و خانوادگی و الزام مراقبت‌های روان‌کاوی از آن ها؛

-بها دادن به مسئله ترک تحصیل دانش‌اموزان یا فرار آن ها از مدرسه و ضرورت ارتباط با خانواده های این دختران؛

هدف دورکیم ساخت یک علم اخلاق و رویکردی علمی به اخلاق است، اخلاق به معنای ” مجموعه ای از آیین ها و قواعد رفتار”^[۵۰] علمی که او مطالعه ی خود را در آن نه از مفاهیم انتزاعی، بلکه از “واقعیت اخلاقی عینی”^[۵۱] آغاز می‌کند. واقعیتی که بر دوگانگی طبیعت انسان مبتنی است. وجود انسانی درمعرض امیال و نیازهای متفاوتی است که تنها اخلاق و ضوابط اخلاقی می‌تواند به آن انتظام بخشد^[۵۲]. گویا دورکیم در مواجه با تنش های اجتماعی که آن ها را از نزدیک لمس کرده در جستجوی راه حلی بوده برای سامان دادن آن ها و به هنجار کردن امور مرضی که در جامعه هویدا گشته و اینجا است که اخلاق را همزیست جامعه می‌یابد و برای درمان نابسامانی های عارض بر جامعه، اخلاق را تجویزمی کند. این اخلاق مورد نظر دورکیم، یک اخلاق عینی است.

در توضیح اخلاق عینی باید دانست، دورکیم میان اخلاق ذهنی و عینی تمایز قایل می شود: «واقعیت اخلاقی، از دو راستای گوناگون به ما نمایان می‌گردد که باید این دو راستا را از یکدیگر باز شناخت و تفکیک کرد: راستای عینی و راستای ذهنی. هر ملتی در زمان ویژه ای از تاریخ خویش دارای اخلاقی است. به نام و با محک همین اخلاق چیره است که، عقاید عمومی به داوری می پردازد یا دادگاه ها، متهمین را محکوم می‌سازد. هر گروه معین نیز دارای اخلاق بسیار محدود ویژه ی خود است ‌بنابرین‏ با تکیه بر پدیده ها برای کلیه ی مردمان که متعلق به یک اجتماع باشند، اخلاق مشترکی وجود دارد بنام اخلاق عینی. حال، بیرون از این اخلاق، شمار بسیاری از اخلاق های دیگر، وجود دارد. هر فرد و به راستی هر آگاهی اخلاقی، اخلاق مشترک را به شیوه ی خود بیان می‌کند. هر فردی که این اخلاق را در می‌یابد از زاویه ی دیگر گونی به آن می نگرد… هر آگاهی تحت تأثیر محیط، آموزش و پرورش و میراث اخلاقی، قواعد اخلاقی را از روزنه ی ویژه ای می بیند… حتی بنیادی ترین جنبه‌های اخلاق از سوی آگاهی های گوناگون، متفاوت به نظر می‌رسند. می توان بنا به پاره ای ملاحظات گفت که هیچ اخلاقی نیست که از برخی جنبه ها غیر اخلاقی نباشد .این قسمت یعنی؛ اخلاق ذهنی»^[۵۳].

از میان این دو جنبه ی اخلاق که به یکسان حقیقت دارند. دورکیم اخلاق عینی را بررسی می‌کند، آن واقعیتی که نقطه ی اتکای غیر شخصی و مشترکی در داوری کردار ها است. از اینجا باید دانست که اخلاق در محیط فکری دورکیم چه نقش و عملکردی را برای خود یافته، او اخلاق را به ‌عنوان معیاری برای تنظیم قواعد رفتاری مجازی دانسته که مورد داوری و قیاس قرار گرفته و جامعه را برای رهایی از نا هنجاری رهنمون می‌سازد. از این پس به تعریف و بررسی آن می پردازد، یعنی به دنبال روشن کردن و واضح ساختن این معیار مشترک. اما اکنون که دورکیم، اخلاق را به ‌عنوان یک واقعیت اجتماعی شناساند و جایگاه آن را معرفی کرد باید دانست چه خصلت ها و ویژگی هایی سازنده ی این مفهوم هستند؟

بند دوم – خصایل و مشخصات واقعیت اخلاقی

هر اخلاقی، مشتمل است بر یک دسته قواعد رفتاری، که این مجموعه قواعد رفتاری به عامل حکم می‌کند، در اوضاع و احوال معینی چگونه باید رفتار کند. اما مسلم، آن است که تنها، قواعد اخلاقی نیستند که در مواجه با یک موضع، فرمان و دستوری را برای اجرا در بر داشته باشند. ‌بنابرین‏ باید خصلت ها و مشخصات این قواعد را مشخص کرد تا از دیگر قواعد متمایز گردد. خصلت هایی که دورکیم برای شناسایی قواعد اخلاقی بر می شمرد.

اول اینکه ، قواعد اخلاقی بر اقتدار خاصی استوارشده اند، که نسبت به آن فرمان بردارند و در واقع در بردارنده ی مفهوم تکلیف اند. « اجبار یکی از نخستین منش های قاعده ی اخلاقی است »^[۵۴]. یعنی عنصر اجبار نهفته در قاعده ی اخلاقی است که ما را مکلف می‌کند به انجام آن قاعده. این دستور و تکلیف قاعده ی امانت داری است که ما را موظف می‌کند به رعایت امانت و یا هر امر اخلاقی دیگر. از این جاست که خصلت اول قواعد اخلاقی را دورکیم در تکلیف و اقتدار و اجبار می‌داند. اما این اجبار، قید و وظیفه ی اخلاقی، اقتدار خود را از کجا می‌گیرد ؟ به چه نامی می توان به رعایت ضوابط اخلاقی حکم کرد ؟ دورکیم برای پاسخ ‌به این سؤال بحثی را در خصوص مبنای دینی و لاییک آغاز می‌کند و در این بحث از پی ریزی یک اخلاق راسیونالیست، مدنی و مبتنی بر جامعه، دفاع می‌کند.

دورکیم به نقدی اشاره دارد که اغلب به تعلیمات لاییک اخلاق وارد می شود، بر این مبنا که آموزه های اخلاقی لاییک، بر یک مفهوم مرکزی، مثلاً خدا استوار نیستند. وظایف اخلاقی به کودکان تعلیم داده می‌شوند اما توضیح داده نمی شود که این امور بر چه مبنایی استوارند و مشروعیت و اقتدار خود را از کجا می گیرند؟ چرا انسان مکلف است ؟ دلیل وجودی اخلاق چیست ؟ دورکیم درپاسخ ‌به این سؤال توضیح می‌دهد که «نخست باید میان آموزش اخلاق و تربیت اخلاقی تمایز قایل شد. هدف تربیت، عمل و پراتیک است در حالی که هدف آموزش، توضیح دادن و در حد امکان فهماندن است. مخاطب معلم، اراده و عمل شاگرد نیست بلکه قدرت مفاهمه اوست. وظیفه ی آموزش، فهماندن است، در حالی که وظیفه ی پرورش، درونی کردن این فهم است. تربیت، یک پدیده اجتماعی است و دربردارنده اجتماعی کردن نظام مند نسل جدید است. تربیت اخلاقی، فرایند درونی کردن اخلاق درنسل جدید است»^[۵۵].

دلیل پیروی از یک دستور اخلاقی، صرف اجبار و تکلیف موجود در آن نیست، بلکه این فهم و ادراک درونی است که آن دستور اخلاقی را به یک عمل تبدیل می‌کند. چنان که مشهود است، دورکیم روند عملی شدن امر اخلاقی را در جامعه، تکلیف و اجبار نمی داند بلکه آن را به تربیت و تعلیم مربوط می‌سازد. تربیت جامعه برای تمکین به دستورات اخلاقی و رنگ اخلاقی دادن به رفتارها اقدامی است که در جهت به انجام رساندن تکلیف است و چه بسا این دستور عملی نشود. اما آموزش و تعلیم این دستور، مقدمات عملی شدن امر اخلاقی را فراهم می‌سازد. بعبارتی دانستن و اطلاع یافتن از یک خیر اخلاقی و دوری از رفتار غیر اخلاقی کافی نیست. بلکه باید نهادینه شود و مخاطب عمل اخلاقی، آن را به ‌عنوان یک رفتار و الگوی مناسب بپذیرد. دورکیم اطلاع دادن و به آگاهی رساندن مسایل اخلاقی را ضامن اخلاقی شدن جامعه نمی داند بلکه این تضمین را در آموزش و فهماندن آن، که موجب نهادینه شدن رفتار می شود، می‌داند. آموزش باید چیزی بیش از القاء باشد. عامل عمل اخلاقی بیش از دانستن به معنای اطلاع داشتن از یک دستور اخلاقی، به ‌عنوان مثال وفاداری، باید بداند چرا آن عمل اخلاقی خوب است، تعالی این عمل اخلاقی و چرایی این تکلیف را بداند. باید بداند به چه حقی از او تکلیف مطالبه می شود. باید بتواند تکلیف اخلاقی و چرایی خوب و بد آن را از خرافات و یا دستورات عرفی که در جریان جامعه رواج یافته و موجب رام کردن و بهره برداری از افراد می شود را باز شناسد. در نتیجه از نظر اوامر اخلاقی، باید به خوبی مفاهمه شود تا به عمل در آید و در جریان این تفهیم و آموزش است که ویژگی اقتدار خود را می‌یابد.

تحقیقات نشان داده‌اند، این انگیزه با پیش زمینه و عوامل فردی مثل اندازه خانواده، تجارب پیشین، شرایط اقتصادی- اجتماعی، خودپنداره، محیط آموزشی ادارک شده، درآمد و بهزیستی و حتی انتخابهایمان در زندگی رابطه نزدیکی دارد (سیدیکویی و پروین، ۲۰۱۴؛ آکاریا^[۲] و جوشی^[۳]، ۲۰۱۱؛ نقش، قاضی طباطبایی و طرخان، ۱۳۸۹). ‌بنابرین‏ درک فواید و نیز دستاوردهای آموزشی فرد در این خصوص، حائز اهمیت است (باری^[۴]، ۲۰۰۵).

بیان مسئله

آموزش عالی، در توسعه‌ اجتماعی و منابع انسانی و تربیت افراد کاردان نقش عمده‌ای داشته و از این‌ رو دانشگاه‌های کشور در فرایند توسعه‌ نیروی انسانی، اهمیتی اساسی دارند که همواره با مشکلاتی در زمینه محدودیت‌های آموزش و پژوهش رو به ‌رو بوده و تحقق اهداف از پیش‌تعیین ‌شده تا حد زیادی بستگی مستقیم به میزان موفقیت دانشجویان دارد. ‌بنابرین‏ دانشجویان، بنا به دلایلی، از امکانات آموزشی و پژوهشی به طور یکسان برخوردار نیستند؛ به‌ طوری‌ که در بیشتر دانشگاه‌ها، همه‌ساله دانشجویانی وجود دارند که به ‌دلیل عدم موفقیت در تحصیل، با مشکلاتی رو به ‌رو هستند که می باید مورد بررسی مستمر قرار گیرد. (شریفیان، ۱۳۸۱، به نقل از شهرکی پور، ۱۳۹۱).

با توجه به اینکه پیشرفت تحصیلی یکی از ابعاد پیشرفت در آموزش عالی است که مفهوم آن کسب معلومات یا مهارت‌های عمومی یا تخصصی در موضوع درسی است که معمولاً به وسیله‌ آزمایش‌ها یا نشانه ها یا هر دو-که اساتید برای دانشجویان وضع می‌کنند- اندازه‌گیری می‌شود (شعاری نژاد، ۱۳۶۴) و علی‌رغم مفاهیم مختلف انگیزش، همه روانشناسان در این نکته اتفاق نظر دارند که انگیزه عاملی است درونی که رفتار شخص را تحریک کرده و در جهت معینی سوق می‌دهد و آن را هماهنگ می‌سازد که می توان وجود آن را به طور غیر مستقیم از روی رفتارشخص استنباط کرد. بنظر می‌رسد یکی از مهمترین انگیزه های تعیین کننده رفتار انسانی «انگیزه پیشرفت یا نیاز به پیشرفت» باشد (موری^[۵]، ۱۹۸۳). بسیاری از پژوهش­های انجام شده (خدیوی، وکیلی مفاخری، ۱۳۹۰؛ نقش، طباطبائی، طرخان، ۱۳۸۹؛ سیدیکوی و پروین، ۲۰۱۴؛ آکاریا و جوشی، ۲۰۱۱) گویای رابطه عوامل شخصیتی، وضعیت اجتماعی – اقتصادی و عوامل محیطی است. به طوری که می توان گفت که موقعیتهای آموزشی به عنوان محل کار فراگیران محسوب می شود، اگر چه فراگیران در موقعیتهای آموزشی، به عنوان کارمند، کار نمی کنند یا شغل خاصی در آنجا ندارند، اما ازدیدگاه روانشناختی، فعالیت‌های آموزشی و درسی آن ها را می توان به عنوان یک “کار” در نظر گرفت (سالملاآرو^[۶]، ساوولانین^[۷] و هولاپانین^[۸]، ٢٠٠٨). آن ها در کلاسها حضور پیدا می‌کنند و مجموعه تکالیفی را برای موفقیت در امتحانات و کسب نمره قبولی انجام می‌دهند. این موضوع اخیراًً مطالعات متعددی را در دانشگاه ها به خود اختصاص داده است (چانگ^[۹]، راند^[۱۰] و استرانک^[۱۱]، ٢٠٠٠(.

از طرفی عوامل شخصیتی مانند خودکارآمدی^[۱۲]، منبع کنترل^[۱۳]، برونگرایی^[۱۴]، مسئولیت پذیری^[۱۵] نیز فرد را بسوی موقعیت های چالش برانگیز سوق می‌دهد، موقعیت هایی که برای پیشرفت، فرصت محسوب می‌شوند (زارع و محمدزاده، ۱۳۹۱؛ خدیوی، وکیلی مفاخری،۱۳۹۰؛ دارابی، ۱۳۸۰). بسیاری محققان دریافتند که وضعیت اقتصادی اجتماعی و سطح آگاهی والدین، زمینه را برای ایجاد انگیزه در افراد فراهم می‌کند ‌به این صورت که با امکان فراهم شدن تسهیلات آموزشی، نگرش مثبت محیطی به پیشرفت و قرار گرفتن نیازهای بنیادی در اولویت‌های آخر به دلیل ارضا شدن آن ها می‌تواند بستر مناسبی برای انگیزه پیشرفت باشند (موسوی راد، ۱۳۸۲؛ معدن دار آرای، ۱۳۷۰).

مطابق آنچه گفته شد بنظر می‌رسد انگیزه پیشرفت دانشجویان دانشگاه علوم و فنون خرمشهر که در شرایط پیشرفت تحصیلی قرار دارند تحت تأثیر عواملی شخصیتی، محیطی و اقتصادی- اجتماعی دست خوش تغییر می شود به طوری که برخی از این دانشجویان راغب به ادامه تحصیل، یافتن فرصت‌های شغلی رده های بالاتر بوده و در این مسیر حرکت می‌کنند اما برخی دیگر از دانشجویان هدفی برای پس از اتمام دوره دانشگاهی نداشته یا به ادامه زندگی روتین و بسیار معمول تمایل دارند و حتی ممکن است به دنبال مشاغلی باشند که نه تنها ارتباطی با درجه تحصیلی ندارد بلکه به دانش آن ها نیز بی ارتباط است. ‌بنابرین‏ پژوهش حاضر در صدد تعیین عوامل مؤثر بر انگیزه پیشرفت دانشجویان دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر می‌باشد.

اهمیت و ضرورت پژوهش

از آنجایی که تمام پیشرفت‌های انسانی، زایده یادگیری است، به طوری که انسان بیشتر توانایی‌های بالقوه خود را از طریق یادگیری فعال و شکوفا می‌کند و همان‌ طور که گفته شد، یکی از عوامل مرتبط با این امر، انگیزه پیشرفت تحصیلی است (مولوی و همکاران، ۱۳۸۶). با این حال، یکی از مشکلات شایع بسیاری از جوامع، پایین بودن سطح این انگیزه است که سالانه زیان‌های علمی، فرهنگی و اقتصادی زیادی را متوجه دولت‌ها و خانواده ها می‌کند و نظام آموزشی کشورها را با افت تحصیلی مواجه می‌سازد (مولوی و همکاران، ۱۳۸۶). اینکه چه عواملی زمینه ساز یا شتاب دهنده انگیزه پیشرفت و حتی برعکس، افت تحصیلی دانشجویان هستند. در پژوهش‌های متعددی مورد بررسی قرار گرفته و اشاره های گوناگونی شده است (نقش، قاضی طباطبایی و طرخان، ۱۳۸۹؛ معدن دارآرائی،۱۳۷۰؛ سیدیکویی و پروین، ۲۰۱۴؛ آکاریا و جوشی، ۲۰۱۱ )، اما این پژوهش ها، رتبه بندی عوامل و انسجام آن ها را مورد توجه قرار نداده اند.

انگیزه نه تنها، انرژی لازم را برای فرد فراهم می‌کند بلکه مطابق با بستر شخصیتی، اقتصادی- اجتماعی و دیگر عوامل جهت فعالیت فرد را نیز می‌تواند تعیین کند. فرض کنید فردی انگیزه پیشرفت قوی داشته باشد اما زمینه محیطی و وارثتی، برای کسب موفقیت و پیشرفت در مقابل فرد مسیرهای گوناگونی قرار می‌دهد که دارای درجاتی متفاوت تضمین (اطمینان و قاطعیت در رسیدن به هدف) و بها (صرف انرژی، وقت، پول و …) برای رسیدن به پیشرفت و موفقیت هستند. ‌بنابرین‏ ‌بر اساس عوامل زمینه ایی مثل ویژگی های شخصیتی، اقتصادی- اجتماعی، نوع ادارک و… فرد، مسیری را بر می گزیند و حتی امکان دارد از انتخاب مسیر منصرف شود. حال، انگیزهایی که تغذیه نشده باشد، تضعیف شده و منجر به پسروی پیشرفت فرد و اگر بخواهیم خوشبینانه تر به موضوع نگاه کنیم منجر به توقف پیشرفت فرد شود.

‌بنابرین‏، جهت کم کردن خسارت‌های ناشی از ضعف انگیزه پیشرفت تحصیلی و به دنبال آن افت تحصیلی دانشجویان، باید با کمک پژوهش ها، علل و راهکارهایی را جستجو کرد و با در نظر گرفتن کلیات آن ها، زمینه جستجو و اقدام به تدابیر و مداخله در عواملی که نقش مؤثرتری دارند، فراهم شود.

اهداف پژوهش

این پژوهش در صدد یافتن عواملی می‌باشد که بر انگیزه پیشرفت تحصیلی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهراثر گذار است که طیفی از مسایل محیطی و فردی- اجتماعی مانند آینده حرفه­ای، استرس زاها و مشوقهای محیطی و نیز عوامل آموزشی مرتبط با انگیزه پیشرفت تحصیلی و…. را که ممکن است مؤثر باشند، در بر می‌گیرد.

سؤالات پژوهش

۱- چه عواملی در انگیزه پیشرفت تحصیلی دانشجویان دانشگاه علوم وفنون دریایی خرمشهر مؤثر است؟

۲- آیا تفاوتی بین دختران و پسران دانشجو از لحاظ عوامل مؤثر بر انگیزه پیشرفت تحصیلی وجوددارد؟

تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرها

معنی آیه شریفه:«و به زنان با ایمان بگو: از برخی نگاه ها چشم پوشی کنند و دامن های خود را حفظ نمایند و جز آنچه (به طور طبیعی) ظاهر است، زینت های خود را آشکار نکنند و روسری خود را بر گریبان بیفکنند و زینت خود را ظاهر نکنند جز برای شوهر، یا پدر یا پدر شوهر، یا پسر، یا پسر شوهر (که از همسر دیگر است) یا برادر، یا پسر برادر، یا پسر خواهر، یا زنان (هم کیش) یا آنچه مالک شده اند (از کنیز و برده) یا مردان خدمتکار که تمایل جنسی ندارند یا کودکانی که (به سن تمیز نرسیده) بر امور جنسی زنان آگاه نیستند و پای خود را به گونه ای به زمین نکوبند که آنچه را از زیور مخفی دارند آشکار شود. ای مؤمنان! همگی به سوی خدا بازگردید و توبه کنید تا رستگار شوید.»

با اینکه خداوند در قرآن به جزئیات احکام نماز و زکات اشاره نکرده و بیان آن ها و بسیاری از مسائل دیگر به عهده پیامبر اکرم (ص) گذارده ولی در بیان مسائل خانوادگی، تربیتی و اخلاقی به ریزترین مسائل پرداخته است. ^[۶۵]

و در سایر آیات این سوره نیز بر ازدواج و روابط مشروع به عنوان عامل بازدارنده از معاصی تأکید فرموده است که به انگیزه جلوگیری از اطناب از بیان آن خودداری می‌گردد.

خداوند متعال غیر از سوره نور در آیات ۱۵ و ۱۶ سوره نسا نیز به جرایم اخلاق و عفت عمومی «زنا» اشاره نموده است.

«وَاللاتی یَأتِینَ الفَاحِشَۀَ مِن نِّسَائِکُم فَاستَشهِدُوا عَلَیهِنَّ أربَعۀ منکُم فَإن شَهِدوا فَأمسِکُوهُنَّ فی البُیُوتِ حَتَّیَ یَتَوَفَّاهُنَّ المَوتُ أو یَجعَلَ اللهُ لَهُنَّ سَبیلاً»^[۶۶]

معنی آیه شریفه:«زنانی از (جامعه) شما که عمل ناشایسته کنند چهار شاهد مسلمان بر آن ها بخواهید. چنانچه شهادت دادند آن زنان را در خانه نگهدارید تا عمرشان به پایان رسد یا خدا برای آن ها راهی پدیدار کند.»

«وَاللَّذَانَ یَأتیِانِهَا مِنکُم فَآذوهُمَا فَإن تَابَا وَأصلَحَا فَأعرِضوا عَنهُما إنَّ اللهَ کَانَ تَوَّاباً رحیماً» ^[۶۷]

معنی آیه شریفه:«و هر کس از شما (مسلمانان) عمل ناشایست مرتکب شود چه زن و چه مرد، آن را به (سرزنش و توبیخ) بیازارید. چنانچه توبه کردند و به کار شایسته پرداختند متعرض آن ها نشوید، که خدا توبه پذیر و مهربان است.»

البته در خصوص این دو آیه شریفه اقوال گوناگونی مطرح است که نظر غالب نسخ حکم این آیه به موجب آیه دوم سوره نور است که در ماضی بیان گردید.^[۶۸]

و نگرش به سوره مبارکه احزاب در این خصوص قابل امعان نظر است .

«یَا أیُّهَا الَّذینَ أمَنُوا لَا تَدخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إلَّا أن یُؤذَن لَکُم إلَی طَعَامٍ غَیرَ ناظِرِینَ إنَاهُ وَلَکن إذَا دُعیتُم فَادخُلُوا فَإذَا طَعِمتُم فَانتَشروا وَلَا مُستانسین لَحدیثٍ إنَّ ذَلِکُم کَانَ یُؤذی النَّبِیَّ فَیَستَحیی مِنکُم وَاللهُ لَا یَستَحیی مِنَ الحَقَّ وَإذَا سَألتُمُوهُنَّ مَتَاعاً فَاسألُوهُنَّ مِن وَرَاء حِجَابٍ ذَلِکُم أطهَرُ لِقُلُوبِکُم وَ قُلُوبِهِنَّ وَ مَا کانَ لَکُم أن تُؤذوا رَسُول اللهِ وَلَا أن تَنکِحوا ازواجَهُ مِن بَعدِهِ أبَداً إنَّ ذَلِکُم کَانَ عِندَاللهِ عَظیماً»^[۶۹]

معنی آیه شریفه:«ای کسانی که ایمان آورده اید داخل اتاق های پیامبر مشوید مگر آنکه برای (خوردن) طعامی به شما اجازه داده شود (آن هم) بی آنکه در انتظار پخته شدن آن باشید ولی هنگامی که دعوت شدید داخل گردید و وقتی غذا خوردید، پراکنده شوید بی آنکه سرگرم سخنی گردید این (رفتار) شما پیامبر را می رنجاند (ولی) از شما شرم می‌دارد و حال آنکه خدا از حق (گویی) شرم نمی کند و چون از زنان (پیامبر) چیزی خواستید از پشت پرده از آنان بخواهید این برای دل های شما و دل های آنان پاکیزه تر است و شما حق ندارید رسول خدا را برنجانید و مطلقاً (نباید زنانش را پس از (مرگ) او به نکاح خود درآورید چرا که این (کار) نزد خدا همواره (گناهی) بزرگ است.»

صرف نظر از آیات ذکر شده در قرآن کریم در موارد مختلف به «عفت» و «شهوت پرستی» اشاره شده است که در ذیل به بیان آن می پردازیم:

«فَخَلَفَ مِن بَعدِهِم خَلفً أضَاعُوا الصَّلاۀَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوفَ یَلقَونَ غَیًّا»^[۷۰]

«إلَا مَن تَابَ وَآمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحاً فَأولَئِکَ یَدخُلُونَ الجَنَّۀَ وَلَا یُظلَمُونَ شَیئاً »^[۷۱]

خداوند در سوره ۵۹ و ۶۰ سوره مریم می فرمایند: «اما پس از آنان، فرزندان ناشایسته ای روی کار آمدند که نماز را تباه کردند و از شهوات پیروی نمودند و به نوری (مجازات) گمراهی خود را خواهند دید »

«مگر آنان که توبه کنند و ایمان بیاورند و کار شایسته انجام دهند. چنین کسانی داخل بهشت می‌شوند و کمترین ستمی به آن ها نخواهد شد»^[۷۲]

«وَاللهُ یُریدُ أن یَتوبَ عَلَیکُم وَ یُریدُ الَّذینَ یَتَّبِعُونَ الشَّهواتِ أن تَمیلوا مَیلاً عَظیماً»^[۷۳]

و در سوره نسا آیه ۲۷ می فرماید: «خدا می‌خواهد شما را ببخشد (و از آلودگی پاک نماید) اما آن ها که پیرو شهواتند می خواهند شما به کلی منحرف شوید.»

«وَلُوطاً إذ قَالَ لِقَومِهِ إنَّکُم لَتَأتُونَ الفَاحِشَۀَ مَا سَبَقَکُم بِهَا مِن أحدٍ منَ العالمینَ»^[۷۴]

«أئِنَّکُم لَتَأتُونَ الرَّجالَ وَ تَقطَعُونَ السَّبیلَ وَ تَأتُونَ فِی نَادیِکُمُ المُنکَر فَمَا کَانَ جَوَابَ قَومِهِ إلا أن قَالُوا ائتِنا بِعذابِ اللهِ إن کُنتَ مِنَ الصَّادقینَ »^[۷۵]

و در سوره عنکبوت آیات ۲۸ و ۱۹ به مقوله لواط می پردازد و بیان می‌دارد: «و لوط را فرستادیم، هنگامی که به قوم خود گفت: شما عمل بسیار زشتی انجام می دهید که هیچ یک از مردم جهان پیش از شما آن را انجام نداده است »

«آیا شما به سراغ مردان می روید و راه (تداوم نسل انسان) را قطع می کنید و در مجلستان اعمال ناپسند انجام می دهید؟ اما پاسخ قومش جز این نبود که گفتند: اگر راست می گویی، عذاب الهی را برای ما بیاور!.»

و در سوره هود، آیات ۷۷ تا ۸۳ بیان گردیده:

«وَلَمَّا جَاءت رُسُلُنَا لُوطاً سِیءَ بِهِم وَضَاقَ بِهِم ذَرعاً وَقالَ هَذَا یَومٌ عصیبٌ »(۷۷)

معنی آیه شریفه :«و هنگامی که رسولان ما «فرشتگان عذاب» به سراغ او آمدند- و قبلاً کارهای بد انجام می‌دادند گفت»

«وَجَاءهُ قَومُهُ یُهرعُونَ إلَیهِ وَمِن قَبلُ کَانُوا یَعمَلونَ السَّیئاتِ قَالَ یَا قَومِ هُولاء بَنَاتی هُنَّ أطهَرُ لَکُم فَاتَّقُوا اللهَ وَلا تُخزونَ فی ضیفی الیسَ مِنکُم رَجُلٌ رشیدٌ» (۷۸)