از رسول گرامی اسلام صلی­الله­علیه­وآله­وسلم در این مورد نقل شده است:
برای هر شی یک ستون است و ستون شخص مؤمن عقل او است پس به قدر عقل از انسان عبادت پروردگار انجام می شود.^[۲۷۶]

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

عامل اطاعت پروردگار

پیامبر اسلام صلّی­الله­علیه­وآله­وسلم در تعریف عاقل می فرماید:
همانا عاقل کسی است که از خدای متعال اطاعت کند اگرچه ظاهرا زشت به نظر برسد و نزد مردم مقام اوکوچک باشد.^[۲۷۷]
در جای دیگر آن حضرت درباره اجزای عقل فرمود:
خدای متعال عقل را بر سه جز تقسیم کرده است پس در هر شخص هر سه جز باشد عقل او کامل است و اگر شخصی هیچ کدام از این ها را دارا نباشد گویا اصلا عقل ندارد.جزو اول عقل معرفت پروردگار است و دوم اطاعت برای او و سوم صبر نیکو بر امر خدا.^[۲۷۸]
در این روایت عقل را در سه چیز منحصر دانسته است که یک جز آن که معرفت پروردگار باشد به جنبه نظری عقل تعلق دارد و دو جز دیگر یعنی اطاعت و صبر بر امر خدا در حوزه عملی عقل است.
در جای دیگر آن حضرت می فرماید:
همانا عاقل ­ترین مردم بنده­ای است که پروردگار خود را بشناسد سپس از او اطاعت کند و دشمن خود را شناسایی کند و او را نافرمانی کند.^[۲۷۹]
حضرت علی­علیه­السّلام می فرماید:
عاقل ترین مردم آن کس است که در اطاعت پروردگار از همه جلوتر باشد.^[۲۸۰]

عامل خوف از خدا

یکی از مهمترین عواملی که انسان را از گناه و بی بند و باری باز می دارد، خوف از خدا است یعنی انسان از عذاب بی پایان الهی خوف داشته باشد. از نظر معصوم کسی از خدا پروا می کند که از عقل خود بهره برده باشد:
عقل مندترین انسان کسی است که نیکو کار و خداترس باشد.^[۲۸۱]
همانا خدا اندیش کسی است که در دل از او ترس داشته باشد و برای او عمل کند تا اینکه به نفس خود تمرین دهد به این کار.^[۲۸۲]

عامل شکر در برابر نعمت خدا و صبر در برابر معصیت

وظیفه مهم دیگری که انسان در برابر خدا دارد و در حقیقت برای وجوب اطاعت الهی یک دلیل عقلی مهم همین است که خدا منعم انسانها و سایر مخلوقات است و شکر منعم به دلیل عقل بر انسان واجب است افزون بر آن خدای متعال به این امر مهم یاد آور شده می فرماید “لان شکرتم لازیدنکم و لان کفرتم ان عذابی لشدید” در نگاه معصوم هم عاقل کسی است که فروانی روزی حلال او را از شکر خدا غافل نمی کند و روزی اگر از حلال دستش کوتاه شد بخاطر صبر، از ارتکاب حرام می گریزد.
ای هاشم! عاقل کسی است که حلال خدا او را از شکر غافل نمی کند و میل به حرام، بر صبر او غلبه نمی کند.^[۲۸۳]

عامل ذکر پروردگار

ذکر پروردگار یکی از چیزهایی ست که به انسان آرامش می دهد"الا بذکرالله تطمئن القلوب” و این کار فقط از ذکر لسانی تنها ساخته نیست بلکه مراد از ذکر خدا، حاظر و ناظر دانستن خدای متعال است که انسان را برای کارهای خوب مهیا می سازد و از کازهای بد باز می دارد و چنین ذکری با موافقت عقل در انسان بوجود می آید:
هر کس در حقیقت معنا یاد کننده خدای متعال باشد، مطیع خدا است و هر کس از ذکر خدا غافل باشد، او عاصی و معصیت کار است و اطاعت علامت هدایت و رستگاری است و معصیت علامت گمراهی و ضلالت است و در واقع ریشه هدایت و ضلالت در ذاکر بودن و غافل بودن انسان است پس قلب خود را قبله زبانت قرار بده و زبان را فقط با اشاره قلب و موافقت عقل به حرکت درآور.^[۲۸۴]

بخش چهارم: آثار عقل عملی در انسان نسبت به آخرت

حضرات معصومین علیهم­السلام در سخنان خویش وظایف انسان­ها را نسبت به دنیا و آخرت بیان نموده ­اند و رفتار درست نسبت به دنیا و آخرت را به انسان ­ها آموختند. در این بخش بررسی می شود که در فرامین معصومین­علیهم­السلام برای عقل عملی چه آثار و فوایدی در این زمینه بیان شده است.

عقل عملی وسیله آبادانی آخرت مؤمن

پیامر ­اکرم صلی­الله­علیه­وآله­وسلم می فرماید:
برای هر ویرانی آبادانی و عمرانی است و آبادانی آخرت عقل است و برای هر سفری سایبانی لازم است تا مسافرین به آن پناه ببرند؛ سایبان مسافرت دائمی مسلمانان عقل اوست.^[۲۸۵]
در آن روایت طولانی که امام موسی کاظم علیه السّلام برای هشام، عقل و ویژگی­های آن را بیان کرده است، آبادانی دنیا را منوط به عقل می داند که یک جنبه آن عقل عملی است.
ای هشام! هر کس سه چیز را بر سه چیز مسلط سازد گویا ازبین بردن عقل آماده شده است، هر کس نور تعقل و تفکر را با خواهشات طولانی خاموش کند و حکمت­ها را با سخنان بی­جا محو کند و نور عبرت را با شهوات نفسانی تاریک کند، به هوای نفسانی برای نابودسازدی عقل کمک کرده است. و هر کس عقل خود را ازبین ببرد، دنیا و آخرت را نابود ساخته است.^[۲۸۶]

محاسبه نفس

یکی از عواملی که باعث می شود که انسان خود را برای رفتن به سرای آخرت آماده کند، محاسبه نفس است و این امر مهم به اقتضای عقل در انسان به وجود می آید:
انسان عاقل کسی است که نفس خود را
باز خواست کند درباره چیزی که براو واجب است نه در چیزهایی که برای او واجب است.^[۲۸۷]
در واقع این روایت به این مطلب اشاره دارد که انسان عاقل نگران وظایف خویش است نه منافع و سود.

بزرگترین اعمال در آخرت

از نگاه پیامبر اکرم صلی­الله­علیه­وآله­وسلم بزرگترین عمل دنیا و آخرت از انسان عاقل امکان پذیر است.
‏ بافضیلت و بزرگترین اعمال در دنیا و آخرت عقل است یعنی بهترین عمل دنیا و آخرت از کسی ممکن است که بهره خوبی از عقل داشته باشد.^[۲۸۸]

سبب عمل برای نجات و رستگاری

یکی از آثار عقل عملی این است که در انسان برای عمل انگیزه ایجاد می کند تا از عذاب هولناک آخرت نجات پیدا کند. لذا است که حضرت امیرمؤمنان علیه السّلام در سخنی زیبا می فرماید:
میوه عقل این است که انسان برای نجات عمل می کند.^[۲۸۹]
در این روایت نیز این مطلب را بیان نموده می فرماید:
خداوند عقل را در مردى ودیعه ننهاده (نبخشیده) مگر آنکه او را با آن یکى از روزها (با چاره‏سازى آن از فتنه و تباهى دنیا یا بوسیله طاعت و بندگى از گرفتارى آخرت) رهائى دهد.^[۲۹۰]

­عامل رسیدن به بهشت

وقتی عقل عملی سبب بشود که انسان برای نجات خویش در این سرای فانی کاروکوشش کند و بهترین عمل نزد پروردگار را انجام دهد، خدا هم برای او جنت را مقدر می کند لذا در روایات آمده که عقل بهترین وسیله برای دسترسی به بهشت است.
پیامبر اکرم صلی­الله­علیه­وآله­وسلم به حضرت علی علیه السّلام می فرماید:
ای علی! بهترین عقل این است که انسان بوسیله آن به بهشت برسد و رضایت پروردگار را طلب نماید.^[۲۹۱]
و در جای دیگر فرمود: