بخش پایین دستی، اصطلاحی است، که برای اشاره به عملیاتی از قبیل: فروش و توزیع گاز طبیعی و محصولات مشتق شده از نفت خام، مورد استفاده قرار می‌گیرد. محصولات مشتق شده از نفت خام، عبارتند از: میعانات گازی، گاز مایع(ال پی جی)، بنزین، سوخت جت، گازوئیل، روغن‌ها و آسفالت و… .

از مسئولیت‌های دیگری که به بخش پایین دستی این صنعت مربوط می‌شود، توزیع محصولات بیشمار نفتی و پخش گاز طبیعی می‌باشدکه بشرح ذیل اشاره می‌گردد.

صیانت از نفت و گاز با توسعه پتروشیمی ها و صنایع پایین دست؛

• • تنوع محصولات پتروشیمی می‌تواند حلقه های مفقوده صنایع بیشماری را تکمیل کند و بدون شک توسعه صنایع وابسته این صنعت نیز می‌تواند در تامین کالاهای مصرفی و برطرف کردن نیازهای صنایع داخلی کشور نقشی شایسته ایفا کند؛

• وقتی توانستیم از سرمایه های نفت و گاز برای ایجاد زیرساختها و ایجاد سرمایه جدید و تولید ارزش افزوده در فرایند واقعی تولید محصول استفاده کنیم، می‌توانیم مرتب این سرمایه را بازتولیدکنیم، پس در این حال دیگر مهم نیست که چطور از نفت و گاز استفاده می‌کنیم چون فرایندی را راه اندازی کرده ایم که امکان بازتولید ثروت را دارد.

اگر ما نفت و گاز را به صورت خام به فروش برسانیم چون نفت بازتولید نمی شود ثروت حاصل از آن هم بازتولید نمی شود و ‌به این دلیل که منابع نفتی ما تهی می شود پس نمی توانیم فروش نفت را به عنوان درآمد تلقی کنیم، بلکه سرمایه است و باید برای نسل آینده سرمایه را به سرمایه بدل کنیم.

صنعت پتروشیمی یکی از صنایعی است که می‌تواند این امر مهم را برای ما تحقق بخشد. ما می‌توانیم با تمرکز بر روی صنعت پتروشیمی و صنایع پایین دست آن، کالاهای واسطه ای و نهایی تولید کنیم و بخشی از محصولات آن را به داخل بفروشیم و بخش دیگر آن را به خارج صادر کنیم تا از آن برای توسعه صنایع داخلی ارز به دست آوریم.

در سال‌های اخیر، صنعت پتروشیمی به عنوان فراهم آورنده فرصت برای آفرینش ارزش افزوده و تبدیل مواد خام (نفت و گاز) به محصولات با ارزش در کشورهای خاورمیانه و بخصوص در ایران که دارای ذخایر عظیم هیدروکربوری (١۵٧ میلیون بشکه) و گاز طبیعی (٣٣,۶ تریلیون متر مکعب) است، جایگاهی ویژه یافته است.

صنایع پتروشیمی، بخشی از صنایع شیمیایی است که محصولاتش را از نفت خام یا گاز طبیعی تولید می‌کند. از ویژگی‌های این صنعت، تنوع محصولات آن و تأمین مواد اولیه هزاران کارگاه و کارخانه صنایع پایین دستی است که از نظر اشتغالزایی و کسب درآمدهای ارزی و قطع وابستگی نقش بسیار مؤثری در اقتصاد کشور دارد.محصولات پتروشیمی در ساخت موادی نظیر لاستیکها، ‌پلاستیک‌ها، شوینده ها، کودها، ‌چسب‌ها، اسیدها، رنگ‌ها، سموم و الیاف مصنوعی که هرکدام ماده اولیه صدها ماده دیگر هستند، مورد استفاده قرار می گیرند.^[۳۹]

۳-۷-۶- اهمیت و ضرورت صنایع تکمیلی و ارزش افزوده نفت

با توجه ‌به این که ۷۰ درصد ارزش افزوده صنعت پتروشیمی در صنایع تکمیلی محقق می شود می توان فقط با توسعه این بخش و با سطح فعلی مواد اولیه تولیدی در کشور،درآمدی زیادی در سال کسب کرد که معادل نیمی از درآمد حاصل از صادرات نفت خام خواهد بود. تهیه و تبدیل مواد اولیه میعانات گازی، متان، اتان، پروپان و نفت به محصولات مصرفی مانند کیف و کفش و لباس و پوشاک، کلیه لوازم برقی و غیر برقی آشپزخانه، قطعات خودرو و تجهیزات مربوطه و غالب آن چیزهایی که در پیرامون خود می بینیم و از آن ها استفاده می‌کنیم از میز و صندلی و لوازم لوکس تزیینی داخل و بیرون از منزل و تجهیزات مورد نیاز برای احداث یک ساختمان تا لوازم پزشکی و کامپیوتر و میلیون‌ها مورد دیگر … محصولات وابسته به زیرمجموعه صنایع پتروشیمی و صنایع پایین دستی آن است که در یک زنجیره به هم پیوسته در ارتباط با یکدیگر قرار دارند.

این در حالی است که علی رغم مزیت نسبی ایران در پتروشیمی و صنایع پایین دستی آن، ما شاهد زنجیره های گسسته ای در این بخش هستیم و به همین جهت اکثر مواد تولیدی در بخش های مختلف صنایع پتروشیمی پس از صادرات به کشورهای صنعتی چون چین، ژاپن ‌و اتحادیه اروپا و تبدیل شدن به محصولات نهایی، مجددا و با قیمت های گزاف به کشور وارد شده و مورد مصرف قرار می گیرند.

البته ناگفته نماند با توسعه صنایع بالادستی و میانی پتروشیمی در سال های گذشته، گام های مهمی در تکمیل زنجیره ارزش این صنعت برداشته شده اما خام فروشی همچنان مهمترین مزیت این صنعت در ایران به شمار می رود و این در حالی است که داده های موجود حاکی از آن است که حدود ۷۰ درصد ارزش افزوده صنعت پتروشیمی در صنایع تکمیلی محقق می شود و این بخش همراه و همگام با صنایع بالادستی توسعه نیافته است.

۳-۷-۷-قوانین مرتبط با صنایع بالادستی نفت

۱-ماده ۱۴ قانون برنامه چهارم توسعه و سرمایه گذاری در صنایع بالادستی نفت.

۲-۱- به منظور افزایش ظرفیت تولید نفت و حفظ و ارتقاء سهمیه ایران در تولید اپک^[۴۰]، تشویق و حمایت از جذب سرمایه گذاری و منابع خارجی در فعالیت‌های بالادستی نفت و گاز بویژه درمیادین مشترک و طرحهای اکتشافی کشور، اطمینان و حفظ و صیانت هر چه بیشتر با افزایش ضریب بازیافت از مخازن نفت و گاز کشور، انتقال و به کارگیری فناوری جدید در توسعه و بهره برداری از میادین نفتی و گازی و امکان استفاده از روش های مختلف قراردادهای بین‌المللی به شرکت ملی نفت ایران اجازه داده می شود تا سقف تولید اضافی به انعقاد قراردادهای اکتشاف و توسعه میدان با تامین منابع مالی با طرف های خارجی با شرکت های صاحب صلاحیت داخلی متناسب با شرایط میدان اقدام نماید.

۲-۲- به شرکت ملی نفت ایران اجازه داده می شود برای توسعه میدانهای نفت و گاز تا سقف تولید اضافی، روزانه یک میلیون بشکه نفت خام و دویست پنچاه میلیون متر مکعب گاز طبیعی با اولویت میادین مشترک پس از تصویب توجیه فنی و ابتکاری طرح ها در شورای اقتصاد و مبادله موافقتنامه با سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور اقدام نماید. سیاست‌های کلی ابلاغی بخش نفت و گاز در برنامه پنجم توسعه نیز ‌بر اساس بند یک اصل ۱۱۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی به دنبال ابلاغ ‌سیاست‌های کلی در بخش نفت و گاز و سیاست‌های برنامه پنجم توسعه در برنامه ریزی کوتاه مدت و برنامه ریزی بلند مدت اعلام گردیده است.

۳-۷-۸- برنامه های دراز مدت برنامه پنجم توسعه^[۴۱]

• • چشم انداز و اهداف کلان پیشنهادی صنعت نفت در افق ۲۰ ساله.

• • کسب جایگاه اول فناوری نفت و گاز در منطقه

• • کسب جایگاه دوم تولید نفت در اپک

• • کسب جایگاه سوم تولید گاز در جهان

• کسب جایگاه اول منطقه بلحاظ میزان ارزش افزوده تولیدی در زنجیره تولید نفت و گاز با تأکید بر افزایش تولید فرآورده های پتروشیمی نیل به مرکزیت تجارت نفت و گاز در منطقه و تبدیل شدن به کریدور راهبردی تجارت هیدروکربوری منطقه

۳-۷-۹- برنامه های کوتاه مدت برنامه پنجم توسعه

• • ایجاد ثبات در مدیریت صنعت نفت و جلب اعتماد و همراهی مدیران و کارکنان صنعت نفت

• • افزایش بهره وری برای گذر موفق از شرایط کنونی

• • تامین به موقع انواع حامل های انرژی مصرف کشور

• • احیای ظرفیت تولید نفت خام

• • بازاریابی و بالابردن میزان صادرات نفت خام و سایرفرآوردهای نفتی

• • اولویت برداشت گاز از میدان نفت و گاز پارس جنوبی و میادین مشترک