– تعریف عملیاتی مؤلفه آگاهی­ های اجتماعی: در این پژوهش آگاهی اجتماعی عبارت از نمره­ای است که هر یک از شرکت کنندگان در پژوهش از پاسخ به پرسش­های ۱۵-۱۶-۱۷-۱۸-۱۹-۲۰-۲۱ پرسشنامه هوش اجتماعی سیلورا، مارتین یوسن داهل به دست می آورند.

ب) رفتار شهروندی سازمانی

– تعریف مفهومی: رفتار شهروندی سازمانی، رفتاری فردی و داوطلبانه است که مستقیماً به وسیله نظام رسمی پاداش در سازمان طراحی نشده اما با این وجود باعث ارتقای اثربخشی و کارایی عملکرد سازمان می شود( کوهان و کول^[۲۳]، ۲۰۰۴: ۱۲۰)

– تعریف عملیاتی: در این پژوهش رفتار شهروندی سازمانی عبارت است از نمره­ای که هر یک از شرکت کنندگان در پژوهش از پاسخ به سؤالات پرسشنامه رفتار شهروندی سازمانی ارگان و کانوسکی (۱۹۹۶) به دست می آورند.

– تعریف مفهومی مؤلفه جوانمردی: این رفتار اشاره به شکیبایی در مقابل موقعیت های نامطلوب،بدون اعتراض و گلایه مندی اطلاق دارد (کاسترو^[۲۴]، ۲۰۰۴: ۹).

– تعریف عملیاتی مؤلفه جوانمردی: در این پژوهش مؤلفه جوانمردی عبارت از نمره­ای است که هر یک از شرکت کنندگان در پژوهش از پاسخ به پرسش­های ۷-۸-۹-۱۰ رفتار شهروندی سازمانی ارگان به دست می آورند.

– تعریف مفهومی مؤلفه نوع دوستی: به رفتارهایی مفید و سود بخش از قبیل ایجاد صمیمیت، همدلی و میان همکاران اشاره دارد (همان منبع).

– تعریف عملیاتی مؤلفه نوع دوستی: در این پژوهش مؤلفه نوع دوستی عبارت از نمره­ای است که هر یک ازشرکت کنندگان در پژوهش از پاسخ به پرسش­های ۱-۲-۳ رفتار شهروندی سازمانی ارگان به دست می ­آورند.

– تعریف مفهومی مؤلفه وجدان کاری: اشاره به رفتارهایی از قبیل وقت شناسی، پیروی از مقررات و حفظ موقعیت های برتر در محل کار دارد (همان منبع: ۹).

– تعریف عملیاتی مؤلفه وجدان کاری: در این پژوهش مؤلفه وجدان کاری عبارت از نمره­ای است که هر یک از شرکت کنندگان در پژوهش از پاسخ به پرسش­های ۴-۵-۶ رفتار شهروندی سازمانی ارگان به دست می آورند.

– تعریف مفهومی مؤلفه رفتار مدنی: شامل رفتارهایی از قبیل: حضور در فعالیت های فوق برنامه و اضافی آن هم در زمانی که این حضور لازم نباشد، حمایت از تغییرات توسط مدیران اشاره دارد (همان منبع).

تعریف عملیاتی مؤلفه رفتار مدنی: در این پژوهش مؤلفه رفتار مدنی عبارت از نمره­ای است که هر یک از شرکت کنندگان در پژوهش از پاسخ به پرسش­های ۱۱-۱۲-۱۳ رفتار شهروندی سازمانی ارگان به دست خواهد آورد.

تعریف مفهومی مؤلفه ادب و ملاحظه: این بعد اشاره به نحوه رفتار افراد (با احترام و تکریم) با دیگران و همکاران دارد (همان منبع: ۹).

تعریف عملیاتی مؤلفه ادب و ملاحظه: در این پژوهش مؤلفه ادب و ملاحظه عبارت از نمره­ای است که هر یک ازشرکت کنندگان در پژوهش از پاسخ به پرسش­های ۱۴-۱۵ رفتار شهروندی سازمانی ارگان به دست می ­آورند.

ج) خلاقیت سازمانی؛

تعریف مفهومی خلاقیت سازمانی: عبارت است از فرایند تولید ایده های نوین سازمانی و یافتن راه های جدید حل مسائل سازمان است (گلستان هاشمی، ۱۳۸۰)

تعریف عملیاتی خلاقیت سازمانی: در این پژوهش خلاقیت سازمانی عبارت است از نمره­ای هر یک از شرکت کنندگان در پژوهش از پاسخ به سؤالات پرسشنامه خلاقیت سازمانی رندسیپ (۱۹۷۹) به دست می آورند.

فصل دوم

مبانی نظری و پیشینه پژوهش

مقدمه:

در جهان امروز بسیاری از فعالیت های اساسی و حیاتی مورد نیاز جامعه را سازمان های گوناگون انجام می‌دهند، یعنی پیشرفت و بقاء جامعه تابع عملکرد مؤثر سازمان ها است. ‌بنابرین‏ می‌توانیم جامعه امروز را جامعه سازمانی بنامیم (علاقه بند، ۱۳۸۷). با توجه به نقش حیاتی کارکنان در سازمان و مؤثر بودن متغیر هوش اجتماعی بر رفتار شهروندی و خلاقیت سازمان کارکنان در این فصل به توصیف هوش اجتماعی، رفتار شهروندی و خلاقیت سازمانی و پیشینۀ داخلی و خارجی موضوع پژوهش پرداخته می شود.

مبانی نظری و ادبیات تحقیق

هوش اجتماعی

تعریف و مفهوم هوش

هوش^[۲۵] از لغت لاتین intellegere به معنای فهمیدن گرفته شده است. به معنی زیرکی، فراست، فهم، بینش، آگاهی، بصیرت نیز آورده شده است (آریان پور، ۱۳۸۷: ۱۱۳۰). مطالعه علمی هوش، در قرن نوزدهم با ایده تفاوت­های فردی درعلم ژنتیک و تکامل آغاز شد. روانشناسان معتقدند هیچ شاخه­ای از علم روانشناسی به اندازه مطالعه و ارزیابی هوش در بهزیستی انسان مؤثر نبوده است. اما به دلیل انتزاعی بودن مفهوم هوش و عینی نبودن آن ارائه تعریف دقیقی از آن مشکل می‌باشد و تاکنون تعریف واحدی از آن که مورد توافق همه صاحب‌نظران باشد ارائه نشده است (عبادی، ۱۳۹۱).

برای تعریف هوش، مجموعه ­ای از تعاریف طرح شده بویژه توسط دانشمندان مختلف از نیمه اول قرن بیستم را گرد­آوری کرده ­اند، این تعاریف به شرح زیر هستند:

۱- هوش، عبارت است از ظرفیت توانایی و یادگیری؛

۲- هوش، عبارت است از دانش­پذیری و ظرفیت کسب آن؛

۳- هوش، عبارت است از سازگاری فرد با محیط؛

۴- هوش، توانایی تفکر بر حسب ایده­های انتزاعی است؛

۵- هوش، توانایی درک اشخاص و ایجاد رابطه با آن ها (هوش اجتماعی)، توانایی درک اشیاء و کار کردن با آن ها (هوش عملی) و توانایی درک نشانه­ های کلامی ـ ریاضی و کار با آن ها‌ است؛

۶- هوش، عبارت است از توانایی فرد برای اینکه به طور هدفمند عمل کند، به طور منطقی بیندیشد و به طور مؤثر با محیط مبادله نماید (احمدی و ماهر، ۱۳۸۵: ۱۱۸).

بعضی از پژوهشگران هوش را ترکیبی از ساختار و عملکرد می­دانند. ساختار، توانایی درک انتزاعات است و عملکرد، توانایی حل مسائل است. ‌بنابرین‏ هوش به عنوان یک سطح همه جانبه فردی برای توانایی ذهنی و اکتساب ذهنی تعریف شده است (کرون ، ۲۰۰۷: ۷). هنگامی که هوش مورد مطالعه قرار ‌می‌گیرد، منظور رفتار یا عملکرد هوشمندانه است. ‌بنابرین‏، به جای تفکر درباره هوش باید رفتار هوشمندانه را تحلیل کرد و مبنای رفتار هوشمندانه باید نوعی دانش و اطلاعات در کلّی­ترین معنای آن باشد که به طور رسمی یا غیر رسمی کسب ‌شده‌اند. تأثیر هوش بر رفتار هوشمندانه با حافظه آغاز می­ شود. یک عامل مرتبط با آن، به یاد آوردن اطلاعات و اعمال آموخته­های قبلی در وضعیت موجود، یعنی توانایی انتقال یا تصمیم ­گیری است. برخی از افراد نسبت به دیگران ظرفیت بسیار بیشتری برای انتقال دارند که نشان از هوش بالای آنان دارد. جنبه­ های دیگر و رفتار هوشمندانه شامل سرعت در رسیدن به راه حل­ها و پاسخ­ها و توانایی حل مسئله است (فرانکووسکی^[۲۶]، ۲۰۰۶: ۱۳۷). ‌در مورد مفهوم هوش،­ روانشناسان به دو گروه تقسیم شده اند: گروه اول براین اعتقادند که هوش از یک استعداد کلی و واحد تشکیل می شود، ­اما گروه دوم معتقدند که انواع مختلف هوش وجود دارد. آنچه تعریف دقیق از هوش را دچار مناقشه می­ کند آن است که هوش یک مفهوم انتزاعی است و در واقع هیچ­گونه پایه محسوس،­ عینی و فیزیکی ندارد. هوش یک برچسب کلی برای گروهی از فرایند­هاست که ازرفتارها و پاسخ­های آشکار افراد استنباط می شود.