کارایی فنی^[۲]: کارایی فنی ‌منعکس کننده توانایی یک بنگاه در به دست آوردن حداکثر خروجی از ورودی‌های به کار گرفته‌شده می‌باشد.

کارایی تخصیصی^[۳]: ‌منعکس کننده توانایی یک بنگاه برای استفاده از ورودی‌ها در نسبت بهینه با توجه به قیمت و تکنولوژی تولید است.


کارایی اقتصادی^[۴]: حاصل‌ضرب کارایی فنی در تخصیصی، کارایی اقتصادی را تشکیل می‌دهد.

روش تحلیل‌پوششی‌داده ها: یکی از مهم‌ترین روش‌های غیر پارامتریک محاسبه کارایی می‌باشد که بهترین عملکرد را در مجموعه مورد مقایسه، پیدا کرده و عملکرد سایر واحدها را نسبت به بهترین عملکرد مقایسه می‌کند.

واحدهای تصمیم‌گیرنده^[۵]: به واحدها و یا سازمان‌های مستقلی که درروش تحلیل‌پوششی‌داده ها مورد مقایسه قرار می‌گیرند، اطلاق می‌شود.

CCR مخفف Charnes-Cooper-Rohdes: مدل CCR یکی از مدل‌های DEA است که توسط چارنز، کوپر و رودز دز سال ۱۹۷۸ مطرح گردید. در مدل CCR فرض ثابت بودن به مقیاس فعالیت‌ها حاکم است.

BCC مخفف Banker-Chaenes-Cooper: مدل BCC توسعه‌یافته مدل CCR است که به منظور متغیر سازی بازده به مقیاس توسط بنکر، چارنز و کوپر در سال ۱۹۸۴ ارائه گردید.

فصل دوم

ادبیات موضوع

۲-۱ مقدمه

بشر از دیرباز گرچه به طور مشخص به کارایی فکر نکرده، اما همواره در فکر انجام هر چه‌بهتر امور بوده است. بدیهی است اگر بتوان کاری را در مدت کمتر و با کیفیت بهتر انجام داد، می‌توان به مفهومی که به آن بهینگی انجام کار اطلاق می‌شود، نزدیک‌تر شد. منابع در دسترس بشر در طبیعت محدود و استفاده هرچه‌بهتر از آن‌ ها به خروجی‌هایی با کمیت بیشتر و کیفیت بهتر منتهی می‌گردد. بحث کارایی نیز همواره در همین راستا مطرح می‌شود.

تاکنون تعاریف مختلفی برای کارایی ارائه و روش‌های مختلفی نیز برای تخمین یا ارزیابی آن پیشنهاد شده است. در این بخش تعاریف مختلف کارایی و انواع آن تشریح شده و روش‌های ارزیابی آن، موردبحث و بررسی قرار گرفته است. (مهرگان, ۱۳۸۳)

۲-۲ کارایی

کارایی نشان می‌دهد که یک سازمان تا چه میزان از نهاده‌ها به طور بهینه در جهت تولید ستاده‌ها استفاده ‌کرده‌است و به عبارتی نشان‌دهنده، صحیح انجام دادن کارها است. ‌به این معنی که از حداقل نهاده‌ها، حداکثر برداشت شود و در مفهوم ساده نسبت خروجی به ورودی است. در مقابل آن اثربخشی یعنی ” کار صحیح انجام دادن” که حاصل مقایسه شاخص‌های برون‌سازمانی است. بهره‌وری تابعی از اثربخشی و کارایی است که به صورت زیر نمایش داده می‌شود:

بهره‌وری= f (کارایی، اثربخشی) (۲-۱)

که در آن ماهیت f نامشخص است.

کارایی برای واحدی که با مصرف یک ورودی ، یک خروجی را تولید کند، به صورت زیر تعریف می‌گردد:

(۲-۲)

کارایی برای واحد‌های که دارای بیش از یک ورودی و خروجی باشند به صورت زیر تعریف می‌گردد:

(۲-۳)

کارایی هر واحد حاصل مقایسه شاخص‌های آن واحد با استاندارد‌ها می‌باشد و ازآنجایی‌که استاندارد شاخص‌ها می‌تواند از داخل یا بیرون جامعه انتخاب گردد، مفاهیم کارایی نسبی و کارایی مطلق تعریف می‌شود. (Pierce, 1997)

۲-۲-۱ انواع کارایی

فرض کنید یک واحد تولیدی دو نهاده و را جهت تولید q واحد محصول مورداستفاده قرار دهد؛ همچنین فرض کنید منحنی AA’ در شکل ۱-۱ مکان هندسی بنگاه‌هایی باشد که کارا بوده و دارای تولید یکسانی باشند. یعنی ترکیبات مختلفی از نهاده‌های و را جهت تولید q واحد محصول مورداستفاده قرار می‌دهند و کارایی‌شان نیز برابر واحد است. حال اگر نقطه p نشان‌دهنده ترکیب نهاده‌ها و عملکرد یک بنگاه خاص باشد و op یک شعاع رسم شده از مرکز به نقطه p باشد، انواع کارایی با این توضیح مختصر شرح داده می‌شود.



شکل ۱-۱- محاسبه انواع کارایی به روش فارل (Farrel)

۲-۲-۱-۱ کارایی فنی یا تکنیکی

این کارایی در ارتباط با بهره گرفتن از عواملی مانند نیروی انسانی، سرمایه، ماشین، تکنولوژی و … به عنوان ورودی‌هایی برای تولید خروجی، در بهترین حالت برای یک واحد تصمیم‌گیرنده می‌باشد.

همان طور که گفته شد در شکل ۱-۱ اگر p نقطه‌ای باشد که بیانگر عملکرد یک بنگاه خاص است، یعنی این نقطه بیانگر ترکیباتی و باشد که یک بنگاه خاص جهت تولید یک واحد حصول مورداستفاده قرار می‌دهد، آنگاه کارایی فنی برای این بنگاه را می‌توان به صورت زیر تعریف کرد:

OR/OP = کارایی فنی

یک بنگاه را ازنظر فنی کارا گویند هرگاه تولید این بنگاه در مرز مجموعه امکان تولید رخ دهد، که بیانگر توانایی یک بنگاه جهت کسب حداکثر خروجی از یک مجموعه ورودی معین است. در این حالت کارایی فنی برابر واحد است. ‌در صورتیکه بنگاهی خارج از مرز ممکن تولید قرار گیرد ازنظر فنی ناکارا تلقی می‌شود.

کارایی فنی در واقع نشان‌دهنده میزان توانایی یک بنگاه برای حداکثر سازی میزان تولید با توجه به منابع و عوامل تولید می‌باشد. به عبارت دیگر میزان توانایی تبدیل ورودی‌هایی مانند نیروی انسانی ماشین‌آلات و … به خروجی‌ها در مقایسه با بهترین عملکرد توسط کارایی فنی سنجیده می‌شود. (Pierce, 1997)

کارایی فنی تحت تأثیر عواملی مانند عملکرد مدیریت، مقیاس سازمان یا اندازه عملیات نیز قرار می‌گیرد.

۲-۲-۱-۲ کارایی تخصیصی

این نوع کارایی مفهومی است که به تخصیص بهینه عوامل تولید با توجه به قیمت این عوامل اطلاق می‌شود و بیان می‌کند که علت تغییر ترکیب استفاده از عوامل تولید، قیمت عوامل تولید است (Farrel). کارایی تخصیصی خالص صرفاً ناشی از اثرات قیمت‌های نسبی عوامل تولید است. بدین‌صورت که یک بنگاه کاملاً کارا ازنظر فنی ترکیبات مختلفی از عوامل تولید را برای سطح معینی از تولید می‌تواند داشته باشد، که آن ترکیبات دارای کارایی فنی یکسانی بوده اما هزینه تولید برای این ترکیبات متفاوت می‌باشد. اگر بخواهیم با توجه به شکل ۱-۱ کارایی تخصیصی را برای بنگاهی که در نقطه p فعالیت می‌کند به دست آوریم، ملاحظه می‌کنیم که شیب‌خط BB’ بیانگر نسبت قیمت‌ها است.

‌بنابرین‏ کارایی تخصیصی این بنگاه عبارت است از:

OS/OR = کارایی تخصیصی

۲-۲-۱-۳- کارایی اقتصادی

فارل کارایی اقتصادی مؤسسات را شامل دو جزء « کارایی فنی» و « کارایی تخصیصی» می‌داند (Coelli & Battese, 1998). این نوع کارایی در واقع ترکیبی از دو نوع کارایی فنی و تخصیصی است. سازمانی که ازنظر هزینه کارا باشد ‌به این معنی است که این سازمان هم ازنظر فنی ( انتخاب روش و طریقه مناسب برای تولید) و هم ازنظر تخصیصی ( انتخاب ترکیب مناسبی از منابع تولیدی) کارا است.

کارایی اقتصادی برای همان بنگاهی است که در نقطه P فعالیت می‌کند به صورت زیر تعریف می‌شود. با توجه به شکل ۱-۱ داریم:

OS/OP = کارایی اقتصادی

اما با توجه به روابط فوق می‌توان نوشت:

اما با توجه به قسمت‌های قبل و روابط بالا داریم:

کارایی تخصیصی= OS/OR؛ کارایی فنی= OR/OP

‌بنابرین‏:

کارایی اقتصادی= کارایی فنی کارایی تخصیصی